Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali «konchilik ishi» kafedrasi

k_pl
Yede_f

Pshuqlik	Siqilishdagi chegaraviy pshiqlik CHо‘zilishdagi chegaraviy pshiqlik Siljishdagi chegaraviy pshiqlik Ichki ishqalanish burchagi	σsj σr τ φ
Reologik	Siljish parametri Relaksatsiya davri Pshuqlik davomiyligi Pshuqlik davomiyligining chegarasi	αp , β t0 σdl σω
Issiqlik xossasi	О‘tkazuvchanlik	Issiqlik о‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti Xarorat о‘tkazuvchanlik	λ a
	Yutuvchanlik	Solishtirma issiqlik sig‘imi	s
	Issiqlik ta’siri	Yerish xarorati va isiqligi Issiqlik tarqalish koyeffitsiyenti Fazaviy xarorat almashunuvi	Tpl , Qpl α , γT Tf
Yelektr xossasi	О‘tkazuvchanlik	Solishtirma (yelektr) qarshiligi Solishtirma (yelektr) о‘tkazuvchanligi	ρye σye
	Yutuvchanlik	Nisbiy diyelektrik singdiruvchanlik Diyelektrik yoʻqotilishning burchak tangensi	εr tgδ
	Yelektr tasiri	Yelektr pshiqlik	Yeye
Magnit xossasi	Yutuvchanlik	Qoldiq magnitlik Magnit singdiruvchanlik Magnit ta’sirlanuvchanlik	Iost μ χ
	Magnit tasiri	Kyuri temperaturasi	S
Tо‘lqin xossasi	Akustik	Tо‘lqin tarqalish tezligi Yutilish koyeffitsiyenti Solishtirma tо‘lqin qarshiligi Qaytish koyeffitsiyenti Sinish koyeffitsiyenti Tо‘la ichki qaytish burchagi	υp , υs , υl θ z kotr n i
	Yelektromagnit	Tо‘lqin tarqalish tezligi Yutilish koyeffitsiyenti Qaytish koyeffitsiyenti Tо‘lqin qarshiligi	υp , s θyem ki , kn zem
Radiaktiv xossasi	Tabbiy	Tabbiy radiaktivlik	Gakt
	Yutuvchanlik	Yutilish koyeffitsiyenti Yutilish va sochilish effektiv yuzasi	θp , θg Σr , Σz
	Yutuvchanlik	Neytronning erkin harakatlanish yoʻli Neytronning erkin harakatlanish vaqti	Lz tz
Gidravlik xossasi	Yutuvchanlik	Namlik sig‘imi Suvga tо‘yinish koyeffitsiyenti Suv koyeffitsiyenti	ωp , ωm , ωk kvn ξ
	О‘tkazuvchanlik	О‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti Sizish (filtrlash) koyeffitsiyenti	kpr kf
	Gidravlik tasiri	Yeruvchanlik Nam tortish koyeffitsiyenti Suvbardoshlik koyeffitsiyenti	krast kn ηf
Kon-texno-logikik	Umumiy	Qiyin yemirilish kо‘rsatkichi Mustahkamlik koyeffitsiyenti Qattiqlik Charxlovchanlik koyeffitsiyenti Maydalanuvchanlik Ishqalanish koyeffitsiyenti	Ptr f H kab D ftr
	Alohida	Portlanuvchanlik Solishtirma kesishga qarshiligi Qiyin burg‘ilanish koyeffitsiyenti	q ,qe KF Pb Pe

2.2-jadval. Tog‘ jinsining bazaviy (asosiy) fizik-texnik parametrlari

Tog‘ jinsi xossalari	Asosiy parametrlari	Belgi lanishi	О‘lchov birligi	Aniqlanishi (tarifi)	О‘zgarish chegarasi
Zichlik	Xajmiy massa	ρ	kg/m^3	Strukturasi buzulmagan (darzliklari, g‘ovaklari va boshqalar bilan birgalikda) tabbiy holatdagi quruq tog‘ jinsining birlik hajmdagi massasi.	1500-3000
	G‘ovakdorlik	P	%	Birlik hajmga ega tog‘ jinsida mavjud bо‘lgan g‘ovaklar majmuining nisbiy hajmi.	1,5-30
Mexaniq	Siqilishdagi chegaraviy pshiqlik	σsj	Pa	Bir о‘q bо‘ylab siqilishda paydo bо‘ladigin kuchlanishning eng Yuqori qiymati bо‘lib, bunda tog‘ jinsining yemirilishi kuzatiladi.	10^7-3·10^8
	CHо‘zilishdagi chegaraviy pshiqlik	σr	Pa	Bir о‘q bо‘ylab chо‘zilishda paydo bо‘ladigin kuchlanishning eng yuqori qiymati bо‘lib, bunda tog‘ jinsining yemirilishi kuzatiladi.	0-2·10^7
	Yung moduli	YE	Pa	Normal kuchlanish ta’siri va mos holda unig elastik deformatsiyasi orasidagi proparsionallik koyeffitsiyenti.	10^9-3·10^11
	Puassan koyeffitsiyenti	ν	-	Bir о‘q bо‘ylab normal yuklama qо‘yilganda kо‘ndalang va bо‘ylama elastik defarmatsiyalar orasidagi proparsionallik koyeffitsiyenti, (kо‘ndalang va bо‘ylama defarmatsiyalar orasidagi munosabat).	0,1-0,45
Issiqlik	Issiqlik о‘tkazuvchanlik koyeffitsiyenti	λ	Vt/(m·K)	Birlik vaqtda birlik yuzaga nisbatan perpendikulyar yoʻnalishda issiqlik miqdorining о‘tishi natijasida birlik masofalarda haroratning 1 K ga о‘zgarishi.	0,2-12
	Solishtirma issiqlik sig‘imi	s	J/(kg·K)	1 kg tog‘ jinsining xaroratini 1 K ga orttirish uchun kerak bо‘adigan issiqlik miqdori.	(0,5-1,5)10^3
	Issiqlikning chiziqli tarqalish koyeffitsiyenti	α	K^-1	Tog‘ jinsini 1 K ga qizdirishda uning nisbiy uzayishi.	2·10^-6-10^-4
Yelektro- magnit	Solishtirma elektr qarshiligi	ρye	Om·m	Yelektr kuchlanishli maydondagi tog‘ jinsi namunasi 1 m^2 yuzasidan о‘tayotgan tok kuchiga teskari bо‘lgan kattalik	10^-3-10^8
	Nisbiy diyelektrik singdiruvchanlik	εr	-	Yelektr maydoniga kritilgan tog‘ jinsi ichida hosil bо‘lgan elektr maydon kuchlanganligi (YEMK) vakumdagi elektr maydon kuchlanganlidan bir necha barobar kichik bо‘lishi.	2-30
	Nisbiy magnit singdiruvchanlik	μ	-	Magnitlovchi muhit ta’sirida magnit maydonning bir necha barobar ortish kо‘rsatkichi.	0,9998-6,5

Birinchi rejada ta’kidlaganimizdek, tog‘ jinsining fizik-texnik xossalari, mineral tarkibi va tuzilishi tashqi muhit ta’sirida aniqlanadi ya’ni tog‘ jinsi tashqi maydonga joylashtiriladi.

Har qaysi maydon kuchlanganlik, jadallik va boshqa bir qator miqdorlar bilan baholanadi, jumladan.
Mexaniq maydon tog‘ jinslarida vujudga keladigan kuchlanish va yuklama miqdori, uning ta’sir davomiyligi, yuklamaning yoʻnalishi (chо‘zilish, siqilish va surilish), kuchlanishning tog‘ jinsida tarqalishi (markazlashgan, chiziqli, tekislik bо‘ylab, hajmiy) bilan baholanadi.
Issiqlik maydon harorat, harorat gradiyenti, issiqlik oqimi, issiqlik oqimining yoʻnalishi, ta’sirlashish vaqti о‘zgarishi, tog‘ jinsi hajmida harorat va issiqlik oqimining tarqalishi bilan baholanadi deb yozishimiz mumkin.
Yelektr va magnit maydon kuchlanish va kuchlanganlik bо‘yicha, elektr va magnit induksiyasi miqdori hamda uning oqim zichligi bо‘yicha baholanadi.
Yelektromagnit maydon tog‘ jinsida elektromagnit tо‘lqinning tarqalish parametrlari bilan harakterlanadi elektr va magnit maydonidan farqli ravishda bu maydonda tebranish chastatasi kabi parametrlar mavjud.
Radiaktiv maydon jadallik, kichik zarralar turi, ayrim holatda tebranish chastatasi (tо‘lqin tabiatidagi maydonlarda), energiya kvantlari bilan baholanadi.
Moddiy maydon - asosan suv va tabiiy gaz hisobiga yuzaga keladi hamda bosim, bosim gradiyenti, kimyoviy tarkibi, yopishqoqlik kо‘rsatkichlari bо‘yicha baholanadi.
Massivda fizik maydon tabiiy yoki suniy bо‘lishi mumkun.
Tabiiy maydon - kon bosimi, issiqlik maydoni, suvga tо‘yingan maydon, radiaktiv maydonlar hisoblanadi.
Suniy maydon - tashqi maydon yoki kon ishlariga kirishilganda yuzaga keladigan maydonlar (masalan, daydi elektr toki, burg‘ilash ishlarini olib borishda kov joydagi massivda harorat oshishi, portlashda massivga yaqin joylarda dinmik yuklama va boshqalar natijasida) hisoblanadi. Bundan tashqari tog‘ jinsining xususiyati va holatga ta’sir etish maqsadida ataylab hosil qilingan maydonlar.


3 – MA’RUZA


TOG‘ JINSLARINING DEFORMATSIYALANISHI.


Reja:
1.Tog‘ jinsining mexaniq xossalari haqida umumiy tushunchalar.
2.Tog‘ jinslarida kuchlanish va defarmatsiY.
3.Tog‘ jinsining elastiklik xossasi va uni xarakterlovchi kattaliklar.
Tog‘ jinsining mexaniq yuklama ta’siriga kо‘rsatadigan qarshiligi uning mexaniq xossasini ifodalaydi va quyidagilar bо‘yicha tasniflanadi. Elastiklik, plastiklik, pshuqligi va reoligik xossalari.
Yelastiklik xossasi faqat chegaraviy elastiklik zonasida tog‘ jinsining mexaniq ta’sirlarga kо‘rsatadigan qarshiligi ya’ni, tashqi ta’sir tо‘xtalgandan keyin dastlabki holatiga tо‘laligicha (qoldiq defarmatsiya vujudga kelmasligi) qaytishi. Impulsning qisqa vaqtdagi ta’siri ostida tog‘ jinsida elastik surulishning vujudga kelishi va uning tog‘ jinsi hajmi bо‘ylab tarqalish xossasi. Tog‘ jinsi hajmi bо‘ylab elastik tо‘lqin tarqalish jarayoni (yelastik tebranishlar) tog‘ jinsining akustik xossasini ifodalaydi.
Plastiklik xossasi tog‘ jinslarida chegaraviy elastiklik zonasidan oshib ketish yuklamasida namayon bо‘ladi, bunda tashqi ta’sir tо‘xtalgandan keyin tog‘ jinsining dastlabki о‘lchamlari va shakli tо‘liq tiklanmasligining (qoldiq defarmatsiya vujudga kelishi) namoyon bо‘lishi.
Pishiqlik xossasi tog‘ jinsini yemirilishiga olib keladigan eng yuqori (kriticheskix) kuchlanish miqdoriga kо‘rsatadigan qarshiligi (javob reaksiyasi). Bu kuchlanish miqdorlari ta’sir etadigan yuklama yoʻnalishi va tog‘ jinslari turlicha bо‘lgani uchun bir-biridan farq qiladi.
Reologik xossasi tashqi yuklamaning uzoq vaqt ta’sir etishi davomida tog‘ jinsining deformatsiya, kuchlanish va о‘tkazuvchanligining mexaniq parametrlari о‘zgarish xususiyati bilan baholanadi.
Qattiq jinslar fizikasidan malumki har qanday modda kristal panjaralaridagi ionlar (musbat va manfiy zaryadlar) orasida о‘zaro tortishish va itarishish kuchlari mavjud bо‘ladi. Tashqi kuchlar ta’sirida tog‘ jinsi kristal panjaralaridagi ionlar neytral holatidan bir yoki bir nechta yoʻnalishlar bо‘yicha siljiydi natijada tog‘ jinsi ichida tashqi ta’sirga qarshi ichki kuchlar paydo bо‘ladi.
Birlik yuzaga ta’sir qiluvchi ichki kuchlar zichligi kuchlanish σ (zо‘riqish) deyiladi. Kuchlanish vektor kattalik bо‘lib mexaniq maydonni kuch jihatidan xarakterlaydi.

Bunda : dF – elementar yuzaga ta’sir qiluvchi kuch, H.
dS – elementar yuza maydoni, m².
Kuchlanish xalqaro birliklar sistemasida Paskalda [Pa] о‘lchanadi.
1 Pa=1 H/m²=1 kg/m·s²
Agar tog‘ jinsiga tashqi kuchlar bitta о‘q yoʻnalishida ta’sir qilsa bu chiziqli kuchlanganlik holatini yuzaga keltiradi. Agar ikki о‘q bо‘yicha ta’sir qilsa tekislik bо‘ylab kuchlanganlik yuzaga keladi. Agar har uchta о‘q bо‘ylab ta’siri kuzatilsa tog‘ jinsida hajmiy kuchlanganlik holati yuzaga keladi.
О‘rganilyotgan yuzaga nisbatan perpendikulyar yoʻnalishdagi kuch ta’sir etsa normal kuchlanish (σ) paydo bо‘ladi.
О‘rganilayotgan yuzaga nisbatan parallel yoʻnalishda kuch ta’sir etsa urunmaviy kuchlanish (τ) paydo bо‘ladi. Qattiq jismning ixtiyoriy tekisligidagi kuchlanganlik holati normal va urunmaviy kuchlanishlar ta’siri bilan baholanadi.
Agar kuchlanganlik holatida bо‘lgan tog‘ jinsidan elementar kubik ajratib olsak uning barcha tomonidan uch о‘q bо‘ylab ta’sir qiluvchi kuchlanganlik vektorlari namayon bо‘ladi. Bо‘lar о‘zaro perpendikulyar joylashgan ikkita urunmaviy va bitta о‘q bо‘ylab ta’sir qiluvchi normal kuchlanishlardir.

3.1-rasm. Murakkab kuchlangalik holatida bо‘lgan kub shaklidagi tog‘ jinsi namunasi.

3.2-rasm. Narmal va urunmaviy kuchlanishlar ta’siri ostida yuzaga kelgan tog‘ jinsi namunasidagi deformatsiY.

Tashqi kuch ta’siri ostida tog‘ jinsining shakli, hajmi va chiziqli о‘lchamlari о‘zgaradi, bu о‘zgarish deformatsiya deyiladi.

О‘z navbatida normal kuchlanish (σ) ta’siri ostida chiziqli defarmatsiya yuzaga keladi. Bunda tog‘ jinsi namunasining chiziqli о‘lchamlarining nisbiy defarmatsiyasi ε (nisbiy о‘zgarish) quyidagicha aniqlanadi.
ε=(l^’-l)/l=∆l/l
Bunda: l – namunaning dastlabki uzunligi, m.
l^’ – namuna deformatsiyaga uchraganda keyingi uzunligi, m.
∆l – namuna chiziqli о‘lchamining absalyut о‘zgarishi (uzayishi
yoki qisqarishi), m.
Chiziqli defarmatsiya ta’sir etuvchi kuchning yoʻnalishi bо‘yicha bо‘ylama va kо‘ndalang defarmatsiyalarga ajratiladi.
Urunmaviy kuchlanish (τ) ta’siri ostida namuna qirrasi burchagining siljishi (γ) kuzatiladi va siljish defarmatsiyasi yuzaga keladi. Siljish defarmatsiyasining о‘lchami tgγ miqdori bо‘yicha aniqlanadi. Bunda kichik burchaklarda quyidagi munosabat о‘rinli tgγ≈γ.
Mos holda kub shaklidagi tog‘ jinsi namunasi qirralar uzunligining nisbiy о‘zgarishini nisbiy defarmatsiya (ε) miqdori aniqlab beradi. Guk qonunining tenglamalar sistemasi nisbiy defarmatsiya (ε) miqdorini tog‘ jinsining elastikligi bо‘yicha kuchlanish va deformatsiya orasidagi bog‘lanish orqali quyidagicha aniqlab berad.

Yuqoridagi tenglamadan kо‘rinib turibdiki, uchta kо‘rsatkich elastiklik xossasini xarakterlaydi. Bо‘lar yung moduli e, Puassan koyeffitsiyenti ν, va siljish moduli G. Demak nisbiy defarmatsiya (ε) miqdori bevosita Yung moduli e, Puassan koyeffitsiyentiga, siljish defarmatsiyasi esa siljish moduli G ga bog‘liq.
Yung moduli e (bо‘ylama elastiklik moduli) bir о‘q bо‘ylab kuch ta’sir etishda bо‘ylama defarmatsiya va kuchlanish orasidagi munosabatni ifodalaydi.
YE=F/S=σ/ε
Bunda: F/S – tog‘ jinsidagi kuchlanishni ifodalaydi.
Yung moduli tog‘ jinsi namunasining siqilish va chо‘zilish defarmatsiyasiga qarshiligini ifodalaydi. Tog‘ jinsini siqishdagi о‘lchangan Yung modulining miqdori chо‘zishdagi Yung modulining miqdoridan katta bо‘ladi.
Yes/Yec_h=1,5-1,55
Bir о‘q bо‘ylab normal yuklama qо‘yilganda kо‘ndalang va bо‘ylama elastik defarmatsiyalar orasidagi proparsionallik (munosabat) Puassan koyeffitsiyenti deyiladi.
ν=∆d/d=∆l/l
Qattiq tog‘ jinslarida uning о‘zgarish chegarasi 0,1 dan 0,4 gacha va undan yuqori bо‘ladi (3-jadval). Puassan koyeffitsiyentining miqdori qanchalik yuqori bо‘lsa defarmatsiya kattaligi shunchalik yuqori bо‘ladi. Bir jinsli minerallardan tashkil topgan tog‘ jinslarida bu kо‘rsatkich nisbatan kamroq bо‘ladi.
3.1-jadval

Tog‘ jinslari	Puassan koyeffitsiyenti
Qatlamli tuproq	0,38-0,45
Zich tuproq	0,25-0,35
Slanetsli tuproq	0,10-0,20
Zich oxaktosh	0,28-0,33
Darzdorli oxaktosh	0,25-0,27
Dalamit	0,30-0,40
Qum	0,15-0,25
Kam smentlashgan qum	0,22-0,30

Urunmaviy kuchlanish bilan siljish deformatsiyasini bog‘lovchi kо‘rsatkich siljish moduli deyiladi. Siljish moduli urunmaviy kuchlanishning siljish burchagi nisbatiga teng bо‘lgan kattalikdir.

G=τ / γ
Bu kо‘rsatkichdan massiv va inshoatlarning turg‘unligini hisoblashda, kon bosimini boshqarishda va yer osti inshoatlarining joyini aniqlashda foydalaniladi. Siljish moduli Yung moduli va Puassan koyeffitsiyenti orqli quyidagicha aniqlanadi.
G= e / 2 (1+ν)