Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

R ye j a:

1. Morfologik me’yor tushunchasi.

2. Qo’shimchalar sinonimiyasi va nutqiy me’yor masalasi.

3. Grammatik kategoriyalar, subyektiv baho shakllarining qo’llanishida adabiy me’yor.

4. Sifat darajalari, kelishik shakllari, fe’l zamonlari, shaxs-son qo’shimchalarining qo’llanishida grammatik va uslubiy me’yor.
Tayanch so’z va iboralar: Morfologik birliklar : ko’plik, egalik, kelishik, subyektiv baho shakllari va me’yor. Daraja, zamon, shaxs-son, mayl, nisbat ko’rsatkichlari va me’yor.
O’zbek tili grammatikasi tilshunoslik sohalari orasida nazariy jihatdan bir muncha yaxshi ishlanganligi, so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gap qurilishi bir qadar mukammal me’yoriy tavsiyalarga ega bo’lganligi bilan ajralib turadi. Bu haqda ilmiy adabiyotlarda, darsliklarda, o’quv qo’llanmalarida tegishli mulohazalar aytilgan (Qarang : Q o’ n g’ u r o v R., K a r i m o v S., Q u r b o n o v T.I. Nutq madaniyati asoslari, 1-qism. – Samarqand: SamDU nashri, 1985, 38-40-betlar; Sh o m a q s u d o v A. va boshqalar. O’zbek tili stilistikasi. – Toshkent, 1983, 75-228-betlar).

Morfologik me’yor haqida fikr yuritilganda gap aslida qo’shimchalar qo’llashning me’yoriy holatlari haqida boradi. Qaysi guruh qo’shimchalari bo’lishidan qat’iy nazar, ular o’rtasida variantdorlikning, sinonimiyaning mavjudligi nutqda bu qo’shimchalar me’yorlari yoki ularning buzilishlari haqida, ba’zan esa vazifaviy chegaralanishlari xususida mulohaza yuritishga sharoit yaratadi.

Demak morfologik me’yor tushunchasi tilning ana shu qatlamini qamrab oladi va uning atrofida yuritiladigan fikr-mulohazalar har bir so’z turkumi doirasidagi qo’shimchalar hamda ularning nutq jarayonidagi me’yoriy ko’rinishlari, agar ular buzilgan bo’lsa, tuzatish yo’llari haqida bo’ladi.

Darhaqiqat, grammatikaning uzviy qismi bo’lgan morfologiya doirasida me’yor muammolarini anglashga intilish ona tilimiz salohiyatini yanada teranroq qilishimizga ko’maklashadi. Bu yo’nalishda me’yorlashish uzoq davom etadigan tarixiy jarayon ekanligi ma’lum bo’lib turadi. Ya’ni tilimizning morfologik ko’rsatkichlari qat’iy bir holatga kelgunga qadar uzoq davrni bosib o’tganligi, hatto ularning ma’lum qismi hali ham me’yorlasha olmayotgani ba’zan ko’zga tashlanadi.

Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan o’zgarishlar, o’tib borayotgan vaqt tilga o’z ta’sirini o’tkazmasdan, unda o’z aksini topmasdan qolmaydi. Masalan, XX asrning boshlari O’rta Osiyoga, jumladan, bizning yurtimizga ham g’arbdan sanoat, ishlab chiqarish, savdo, fan va madaniyatga oid yangiliklar shiddat bilan kirib kelgan bir davr edi. Shubhasiz, bu holatlar nafaqat tilimiz leksikasida, balki morfologiyasida ham o’z aksini topdi. Bu haqda Ђani Karimovning «Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti» nomli asaridan yaxshi ma’lumotlar olamiz.

Tilimizda so’z yasalish imkoniyatlari kengayib borayotganligini ta’kidlab, olim shunday yozgan edi: «…boshqa tillardan qabul qilingan so’zlar va ot yasovchi –izm, -ist ; sifat yasovchi –ik; familiya ko’rsatkichi –ov, -yeva, -yevna kabi affikslar, rus tilidan qabul qilingan abbreviatura yo’li bilan ot yasalishi kabilar Oktyabr revolyusiyasining mahsuli bo’lib, 20 va 30 yillarda juda keng avj olgan va o’zbek milliy adabiy tilining boyishiga, rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan» (K a r i m o v Ђ. Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti. – Toshkent : Fan, 1985, 12- bet).

Jarayonga ijobiy hodisa sifatida baho berganda, davr nuqtai nazaridan muallif haq. Lekin bu jarayon keyingi paytlarda tilimizni har tomondan o’rab kelib, siquvga olayotgan edi. Faqat mustaqillikkina uni to’xtatib qoldi, tilimiz rivojida boshqa bir muhit paydo bo’ldi. Yuqorida keltirilgan – ist qo’shimchasini misol tariqasida olganimizda, u asta- sekinlik bilan o’z o’rnini – chi, – navis, – shunos so’z yasovchi qo’shimchalariga bo’shatib berayotganini ko’zatamiz: ocherkist – ocherkchi - ocherknavis, royalist – royalchi, pianist – pianinochi, romanist – romannavis, folklorist – folklorshunos, traktorist – traktorchi kabi. Shu qo’shimcha bilan qo’llaniladigan so’zlarning ko’p qismi esa tilimizdan chiqib bormoqda: ekonomist – iqtisodchi, reformist – islohotchi, shovinist – millatchi, utopist – xayolparast, lingvist – tilchi - tilshunos, yurist – huquqshunos kabi.

Ђ.Karimov kitobini varaqlar ekanmiz, o’sha paytlar me’yor hisoblangan ko’plab til elementlari va so’z shakllari hozirgi davrgacha yetib kelmaganini ko’ramiz. Masalan, – chi qo’shimchasi bilan yasalgan yamoqchi, taroqchi, o’roqchi, o’qchi singari so’zlar hozirda ham shu tarzda ishlatilib kelinayotgan bo’lsa-da, hunarchi, dinchi, jadidchi, chilangarchi kabi so’zlarda bu qo’llanish davom etmadi. U hunarmand, dindor, jadid, chilangar shaklida me’yorlashdi. Bir holatda o’zbekcha affiks o’rnini tojikcha – mand, ikkinchi holatda – dor egallab oldi. Qolgan misollardagi qo’shimchaning tushib qolishi esa leksik–grammatik me’yor tarzida turg’unlashdi.

– chilik /- chiliq qo’shimchasi me’yorlashuvida ham ayrim o’zgarishlarni sezamiz. U paxtachilik, g’allachilik, dehqonchilik kabi so’zlarda davom etayotgani holda ommachilik, idorachilik so’zlarida – viy qo’shimchasiga o’rnini bo’shatib berdi: ommaviy, idoraviy kabi. O’sha paytlarda arabcha -iyot affiksining bir muncha faolligi seziladi: muzaffariyot, mashg’uliyot, ruhiyot, nazariyot, mexanisiyot, elektriqiyot, elastiqiyot. Vaqt o’tishi bilan so’zlarning bu tarzda yasalishi me’yoriy tasdig’ini topmadi.

Shu o’rinda sintaktik yo’l bilan yasalgan ko’pmingchi, oktyabroldi singari misollarga ham e’tiborimizni qaratsak yomon bo’lmaydi. Chunki bu so’zlar ham yuqorida aytilgan fikrlarni, jumladan so’z yasalishi, undagi yasovchi unsurlarning ishtirok etishi davri bilan hamohang ekanligini tasdiqlaydi. Binobarin, bugun ana shu so’zga yoki u ifodalaydigan tushunchalarga murojaat qilishga ehtiyoj yo’q. Ular bir umrga tarix bilan birga tilimiz xazinasiga ko’chirildi. Mingboshi, ellikboshi so’zlarini olaylik. Bular ham shunday. Ammo so’zlarni tarkibiy qismlarga ajratganimizda ular ming, ellik, bosh tarzida tilimizda saqlanib turibdi. Hatto bosh affiksoid sifatida hamon so’z yasayapti: yurtboshi, karvonboshi, turkmanboshi kabi.

Yana bir holatga e’tibor qilaylik. Tilimizga o’zlashgan qisqartma otlarni o’zlashtirayotgan tilda qanday bo’lsa shu holicha qabul qilish odat tusiga kirgan edi: SSSR, KPSS, VLKSM kabi. Ular hyech qachon SSRI, SIKP, BLKYoI deyilmasdi. Deyarli barcha vazirliklar, qo’mitalar, tashkilotlar, korxonalar va muassasalarning nomlari, ayniqsa og’zaki nutqda, shu tarzda qo’llanaverardi: minvuz, minpros, molprom, ptiseprom, zerdolvodxoz, peduchiliщye kabi. Hozirda esa bu kabi so’zlar qo’llanilishida ijobiy o’zgarishlar aniq sezilib, oliy ta’lim vazirligi, xalq ta’limi vazirligi, sut sanoati, parrandachilik sanoati, zarvodiysuv, pedbilim yurti tarzida keng qo’llanilmoqda va ularning safi kun sayin kengayib bormoqda.

Demak, ijtimoiy hayotda yuz bergan o’zgarishlar tilning barcha sathlarida bo’lgani kabi morfologik birliklar me’yoriga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Buni biz ot so’z turkumining me’yoriy tahlilida yaqqol kuzatamiz (Otlardagi grammatik kategoriyalar uslubiyati marhum professor R.Qo’ng’urovning «O’zbek tili stilistikasidan ocherklar» (Samarqand,1975), «Stilistika imeni suщyestvitelnogo v uzbekskom yazыke» (Tashkent, 1983); «Subyektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari» (Toshkent, 1980) asarlarida keng va batafsil o’ritib berilgan. Biz ham morfologik me’yor masalalarini yoritishda shu qarashlariga tayanamiz).

O’zbek tilida ko’plik ma’nosini ifodalashning yo’llaridan biri – lar qo’shimchasi ekanligi ma’lum. Shu bilan birga, bu qo’shimchaning ko’plik doirasidan chiqib, asosan ot va fe’llarga qo’shilganda hurmat, kinoya, piching, noaniqlik, kuchaytirish, takrorlash, ta’kid, predmetning turi, umumlashtirish, so’zlovchi munosabatini alohida bildirish singari turli xil ma’nolarni ifodalashi uning grammatik-uslubiy imkoniyatlarining kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Garchi qo’shimchaning bu kabi ma’nolarni anglatish jarayonidagi so’zlarga qo’shilish tarzi morfologik me’yorning buzilishi sanalsa-da, uni uslubiy me’yorning buzilishi deb bo’lmaydi: tillar, yuraklar, jigarlar, burunlar, boshlar, suvlar, qonlar, sutlar, saroblar, barglar, yo’qlar, chiriblar kabi.

Shunday holatlarga ham duch kelamizki, uning ayrim otlarga qo’shilishida guyo morfologik me’yor buzilmaganday ko’rinsa-da, uslubiy me’yorga jiddiy putur yetgani seziladi: dadamlar keldilar. – lar ning fe’lga qo’shilishining o’ziyoq hurmat ma’nosini bildiradi. Ammo negadir keyingi paytlarda, ayniqsa so’zlashuv nutqda bu qo’shimchani dada so’ziga qo’shib ishlatish kuchayib bormoqda. Unga mana bunday holat sabab bo’lishi mumkin: Eshik ochilib, kirib kelgan odamning kimligini bilish maqsadida yangi oila qurgan yigit kelinchagidan: – Kim keldi? –deb so’raganida – Dadamlar…, – deb javob berishi kabilar.

Harqalay, bu o’rinda –lar ning hurmat bildirishga nutqiy vaziyat nuqtai nazaridan baho berish to’g’ri bo’ladi ()Ilmiy adabiyotlarda «Hurmat ma’nosini ifodalovchi – lar alohida affiks deb, son kategoriyasi va egalik kategoriyasi sistemasidan tashqarida turuvchi mustaqil forma deb qaralishi lozim» degan fikrlar ham bor. Q a r a n g: O’zbek tili grammatikasi, 1 tom – Toshkent, 1975, 187- bet. Kelinchakning yoki boshqa bir farzandning javobida birgina dadamlar so’zi ishlatilganda u hurmat ma’nosini o’z zimmasiga olar, ammo dadamlar keldilar gapidagi dadamlar so’zi tarkibidagi -lar ga me’yorning va bundan kelib chiqadigan mantiqning buzilishi deb qaralishi to’g’ri bo’ladi. Chunki diqqat qilgan odam dadamlar so’zidan gapiruvchining bir necha dadasi borligi ma’nosini tushunishi ham mumkin.

Afsuski, O’zbekiston televideniyesi ko’rsatuvlarida ayrim jurnalistlarimiz qo’shimchadagi bu noziklikni ba’zan payqamasdan, suhbatdoshlarini teletomoshabinlarga tanishtirayotganlarida bir kishiga nisbatan ham ular, bular so’zlarini (hatto ula, bula shaklida) qo’llashib, «hurmat bildirishmoqdalar». Yozuvchi Said Ahmad esa ular, bular o’rnida u kishi jumlasini qo’llaydi va ko’zda tutilgan ma’noni to’lig’icha saqlab qoladi: Ammo Ђafur aka yozishga shoshilmasdi. Sababini so’raganimda, u k i sh i shunday deb javob bergan edilar (Nazm chorrahasida). Hammamiz mana shu tarzda hurmat bildirsak, tilimiz me’yorlariga to’g’ri kelgan bo’lar edi.

Yana bir holatga e’tibor beraylik. Fe’llarga qo’shilganda –lar qo’shimchasi hurmat yoki boshqa ma’nolarni anglatar ekan, uni mana bu misoldagidek ishlatish ham me’yorning, binobarin mantiqning buzilganligi deb qaralishi kerak: Intellektual so’zlar umumiste’moldagi leksikaga xos b o’ l g a n l i k l a r i d a n , har qanday janrda i sh l a t i l a v ye r a d i l a r va stilistik jihatdan chegaralanmagan b o’ l a d i l a r . Shunga ko’ra ularni stilistik neytral bo’lgan leksika deb ham ataydilar (A.Shomaqsudov). Misoldagi ularni, ataydilar so’zlari haqida bu gapni aytib bo’lmaydi. Ular grammatik-uslubiy jihatdan to’g’ri qo’llangan.

Kelishiklar me’yori borasida gap ketganda nimalarga e’tibor qilishimiz mumkin? Birinchidan, ularning turli variantlari va bu variantlarning vazifaviy uslublar doirasida qo’llanish chegarasiga. Ikkinchidan, bu qo’shimchalarning belgili-belgisiz holatiga. Uchinchidan esa, ularning o’zaro va kelishiklar bilan sinonimiyasiga.

Shu talablar nuqtai nazaridan qaraganda qaratqich kelishigining -ning shakli adabiy tilimiz uchun me’yor sifatida qabul qilingan. Uning - -ting, -tыng, -ding, -dыng, -ti, -tы, -dы, -i, -ni, -nung, -dung, -ing shakllari sheva va lahjalar uchun xos bo’lib, adabiy tilda ishlatilishi me’yorning buzilishi sanaladi. So’zlashuv uslubida ham bu buzilishlar sezilib turadi. Ilmiy va rasmiy uslublarda uning adabiy shakliga qat’iy rioya qilinadi. Bu kelishikning badiiy uslubda ishlatilishi esa o’ziga xos tarzda kechadi. Bu uslubda uning quyidagi shakllari qo’llaniladi: –(i)m : Yo rab, yozug’im nedur m a n i m (O.Yoqubov), Nega m ye n i m qulog’imda tun va kun / Boyqushlarning shumli tovshi baqirar (Cho’lpon), -n : Qanday ko’rkam qizlar a v l o d i n / Hassos didi va shoir dili (Zulfiya), -ing : K o’ n g l u m i n g mahzani gul orazi gulnora fido (Joniy) kabi. Bundan tashqari she’riyatda qaratqich-qaralmish birikmaning seli ashkim, kamolingda sening tarzida inversiyaga uchrab qo’llanilishi ham shu uslub uchun me’yor sanaladi. Ko’rinadiki, bu qo’shimchaning bir uslub uchun xos bo’lgan, me’yor sanalgan shakli boshqa bir uslubda g’aliz, g’ayriodatiy bo’lishi mumkin.

Qaratqich kelishigi nutqda ba’zan belgisiz qo’llaniladi, tarixan ham shunday bo’lgan (A b d u r a h m o n o v Ђ., Sh u k u r o v Sh. O’zbek tilining tarixiy grammatikasi.- Toshkent, 1973, 36-bet). Barcha uslublarda ham belgili-belgisiz tarzida qo’llanaveradi. Ammo bunday qo’llanishni hamma nutqiy holatlarda ham bir xil qabul qilish, me’yor sifatida belgilash to’g’ri bo’lmaydi. Universitet xiyoboni, Samarqand universiteti, Navoiy ko’chasi, ziyolilar uyi, shoirlar bog’i qurilmalarida shunday ham qarashlilik anglashilib turgan bo’lsa-da, ularni universitetning xiyoboni, Samarqandning universiteti, Navoiyning ko’chasi, ziyolilarning uyi, shoirlarning bog’i tarzida qo’llash grammatik me’yorning emas, balki nutqiy me’yorning buzilishiga olib keladi, tegishlilik bir qadar g’aliz ifoda etiladi.

Aksincha, boshqa bir holatlarda ularni belgisiz qo’llab bo’lmaydi. Masalan: mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi qurilmalarini men kitobim, sen kitobing, u kitobi tarzida shakllantirish mumkin emas.

Nutqda, uyushiq bo’laklar tarkibida bu kelishikning o’rni alohida bo’lishi mumkin. «O’zbek tili stilistikasi» darsligida shunday yozilgan: «uyushiq bo’laklarning qachon qaysi birini belgili, qaysi birini belgisiz ishlatishni bilish kerak. Chunki buni bilmaslik ma’noga, aytilmoqchi bo’lgan fikrning aniqligi va konkretligiga salbiy ta’sir qiladi. Masalan, Tohir, Salim va Odilning otasi keldi gapini bir necha xil tushunish mumkin. Ya’ni ota bitta bo’lib, Tohir va Salim bilan birga kelgan bo’lishi (birgina ota) yoki har uchala bolaning otasi kelgan bo’lishi mumkin» (Sh o m a q s u d o v A. va boshqalar. O’zbek tili stilistikasi – T., 1983, 81- bet).

Tildan foydalanishda esa ikki xillilikka yo’l qo’yib bo’lmaydi. Ifoda etilayotgan fikr aniq va ravon, tushunarli bo’lishi uchun ham me’yorga ehtiyoj bor. Shunday ekan yuqoridagi misolda kelishikning qo’llanishida nutqiy me’yor buzilgan. Variantlar qo’yidagicha bo’lishi mumkin: 1. Tohir va Salim bilan Odilning otasi keldi. Aslida gapda har uchala bolaning otasi kelganligi nazarda tutilayotgan bo’lishi kerak. Unda: a) Tohirning, Salimning va Odilning otasi keldi yoki b) Tohir, Salim va Odilning otasi kelishdi (bunda – ish birgalikni ifodalovchi affiks ko’plik ma’nosini ham anglatadi.) v) Tohir, Salim va Odilning otalari keldi. (ularning uch kishi ekanligini bildirishni –lar qo’shimchasi o’z zimmasiga oladi.) g) Tohir, Salim va Odilning otalari kelishdi ( –lar va –ish birgalikda uch kishi ekanligini yana ham asoslaydi). Eng ishonchli variant: Tohirning, Salimning va Odilning otalari kelishdi. Ammo bu variant yozma nutq me’yoriga xos bo’lib, og’zaki nutqda ko’proq yuqoridagi variantlar qo’llanilishi mumkin. Nutqiy vaziyat esa fikrning aniq reallashuviga ko’maklashadi.

Nutqda qaratqich va tushum kelishiklari farqlanmasdan ishlatili-shini ham ijobiy hodisa sifatida qarab bo’lmaydi. Ђ.Karimov kitobidagi misollarning tasdiqlashicha, bu kamchilik avval ham bo’lgan: uzumni shirasi, o’zini butun tashabbusini, mehnatkashlarni ko’plarni savodsizliklari, seksiyaning qo’mitasining, hammaning ham hayron qoldirar, payg’ambarning haqligining tanitadirgan kabi (K a r i m o v Ђ. Yuqordagi asar, 34- bet).

Bu singari farqlamaslik tilimizda, ayniqsa og’zaki nutqda hozir ham davom etmoqda. Aslida esa ular ma’nosiga ko’ra ham, vazifasiga ko’ra ham bir-birlaridan jiddiy farqlanadi. Qiyoslaylik: Direktorni kabinetida ko’rdim – Direktorning kabinetida ko’rdim. Ikkala gap ham kimni ko’rganlik haqidagi so’roqqa javob bo’ladi, ammo aynan ana shu -ni va –ning qo’shimchalarining farqlanishi natijasida ikki xil ma’no anglashiladi. Birinchi misoldan direktorning o’zini, ikkinchi misoldan esa boshqa bir kishini ko’rganlik tushuniladi. Shu sababli ham ularni bir-birdan farqlamasdan qo’llashni me’yorning buzilishi deb tushunilsa to’g’ri bo’ladi.

Nutq jarayonida ba’zan ularning farqlanmasligidan yozuvchi A.Qahhor savodsiz bir san’atkor obrazini yaratishda yaxshi foydalangan. «Xizmatchisi savod maktabida o’qiyotgan bir kishini traktorist savodsiz, desa alam qilmaydimi? – dedi san’atkor o’zicha bo’g’ilib, - «labingdan bo’lsa olsam, e, shakarlab», deganim u kishiga yoqmabdi, «bo’lsa» emas, «bo’sa» emish! O’zi bilmaydi-yu, menga o’rgatganiga ko’yaman! Senga o’xshagan savodsizlar «bo’sa, bo’masa» deydi. Artist kulturniy odam – gapni adabiy qilib aytadi «bo’lsa», «bo’lmasa» deydi. Pojarni «gugurtni yerga tashlamang deydi, rejissyorimiz esa «gugurtning yerga tashamang» deydi. Qanday chiroylik! Pojarnimi, Pojarningmi? Shoshma, nima uchun pojarni? Pojarni, albatta!». Kichkina bir parchada nutqiy buzilishlar anchagina: bo’sa-bo’lmasa, gurgutni-gurgutning, tashlamang-tashamang, chiroyli-chiroylik, pojarni-pojarning kabi. Ular nafaqat so’z qo’llash, shu bilan birga, qo’shimchalarni (ni - ning, li - lik, hatto pojarni so’zini ham o’zbekcha anglab, tilimizga moslashgan –niy o’rnida –ni va - ning ni qo’llash) buzib ishlatish natijasida sodir bo’lgan.

Qaratqich kelishigi ba’zan qarashlilik, mavhum egalik ma’nosini anglatadigan – niki qo’shimchasi bilan sinonim munosabatga kirishadi: Samoviy va yerdagi bor narsa U n i n g d i r, kecha va kunduzga jo bo’lgan bor narsa U n i n g d i r (Qur’oni Karim). Bu kabi sinonimlik badiiy-tarixiy asarlar tilida uchrab tursa ham, vazifa nuqtai nazaridan hozirgi tilimizning boshqa uslublari uchun me’yor hisoblanmaydi.

Tushum kelishigi qo’shimchasi -ni ning qo’llanish doirasi ancha keng bo’lgan. Ђ.Karimov uning –n shaklida va belgisiz ishlatilib kelinganligini ta’kidlash bilan birgalikda, bu qo’shimchani so’z tarkibida ortiqcha qo’llash (Matbuot yoshlarni tarbiyalashda katta o’ r i n n i tutadilar), jo’nalish kelishigi (O’z a k a s i n i i sh l a m a s a ham 48 mehnat kuni yozg’an), chiqish kelishigi (Y o’ l l a r i n g i z n i adashmangiz), o’rin-payt kelishigi (Rahmat aka m u s o b a q a n i yutib chiqdi) va qaratqich kelishigi (T a sh k i l o t i m i z n i sifat tomoni) vazifalarida ishlatish 20-30- yillar tili uchun xos xususiyat bo’lganligini ko’rsatib o’tgan (Ђ.Karimov. Yuqoridagi asar, 34-35-betlar).

Hozirgi adabiy tilimiz materiallari tushum kelishigini qo’llashdagi bu nomuvofiqliklar barham topib, ba’zi hollarda qaratqich kelishigi bilan farqlanmasdan ishlatilayotganligini e’tiborga olmaganda, – ni shaklida me’yorlashganini kuzatamiz.

Vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan qaraganda uning – (i)n shakli adabiy asar tilida me’yorlashgan va qo’llanishi badiiyat talabiga ko’ra nihoyatda faol : Erka malak achchig’lanmam senga / Uchirsang-da ko’kka yurak k u- l i n / Achchig’lanmam senga nozli qo’yosh, / Yondirsang-da umidimning g u l i n (Fitrat). Qolgan uslublarda adabiy me’yorlashgan shaklda, masalan so’zlashuv uslubida ba’zan non yedim, miltiq otdim kabi belgisiz qo’llaniladi.

Bu kelishik belgili-belgisiz qo’llanishining o’zbek tilida shunday me’yoriy holatlari vujudga kelganki, ularning birini ikkinchisi bilan mazmun manfaati nuqtai nazaridan mutlaqo aralashtirib bo’lmaydi. Masalan, non yedim – nonni yedim, ot mindim – otni mindim, kitob o’qidim – kitobni o’qidim tarzida baravar ishlatilaverishi mumkin bo’lgani holda, qo’l qo’ydi – qo’lni qo’ydi, bola ko’rdi – bolani ko’rdi, ot qo’ydi – otni qo’ydi, miltiq otdi – miltiqni otdi birikmalarini bir-biridan farqlash kerak. Ularning har ikkla ko’rinishi ham tilda o’z holicha me’yorlashgan va boshqa-boshqa mazmunlarga ega. Bu haqda R.Qo’ng’urov shunday degan edi : «Tushum kelishigidagi so’z o’zi aloqaga kirishgan so’z bilan shunday zich bog’lanadiki, hatto ba’zan ular ana shu fe’llar sostaviga singib ketganga o’xshaydi. Ko’pincha esa ular o’zini boshqargan fe’l bilan tamoman birikib ketadilar va ular o’rtasidagi sintaktik aloqa yo’qoladi (ya’ni bola ko’rdi, qo’l qo’ydi kabi turg’un birikma holiga keladi – S.K.). Natijada birikma yagona qo’shma so’zga aylanadi. Bu birikma yagona qo’shma so’zga aylangandan keyin ularning umumiy ma’nosi sifatida boshqa ma’no kelib chiqadi» (Q o’ n g’ u r o v R. O’zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975, 79-bet).