Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

ko’rinishlari va ularning muhim belgilari.

Imlo va talaffuz me’yorlari
R ye j a:

1. 
   O’zbek tilining tovush va grafik tizimi.
   
2. 
   Tovush me’yori va uning yozuvda aks etishi.
   
3. 
   Amaldagi rus grafikasi, uning yutuq va kamchiliklari.
   
4. 
   «Davlat tili haqida»gi Qonun.
   
5. 
   Yangi o’zbek alifbosi.
   
6. 
   Orfografik me’yor.
   
7. 
   Orfoepik me’yor (talaffuz me’yorlari).
   

Tayanch so’z va iboralar :Tovushlar tizimi. Tovush va yozuv. Alifbo sohasidagi muammolar. Bu sohaga oid qonunlar. Lotin grafikasi asosidagi o’zbek yozuvi. Fonetik va talaffuz me’yori.

O’zbek tilining tovushlar tizimi va ularning yozuvdagi harfiy ifodasi masalasida talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining «Fonetika» bo’limida tegishli ma’lumotlar berib o’tilgan. Ana shu kursni o’qitishga oid darsliklarda o’zbek tilda 6 unli, 25 undosh tovush - fonema mavjudligi qayd etiladi. Unlilarning harfiy ifodasi 6 ta: i , e (ye), a, o, u, o’. Undosh fonemalar esa 25 ta. Ularni ifoda etish uchun 23 harf va harflar birikmasi qo’llaniladi: b, v, g, d, z, j, dj, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, s, ch, sh, q, g’, h, ng.

Demak, hozirgi o’zbek tilida 31 ta tovush - fonema mavjud bo’lib, ularni ifodalashga xizmat qiladigan rus grafikasiga asoslangan belgilar soni 35 ta. Shu belgilar orasida ikki tovushning yig’indisidan iborat bo’lgan ye, yo, yu, ya grafemalari ham mavjud. Aslida 31 ta fonema 33 grafik belgi bilan, jumladan 6 ta unli, 4 grafema va 23 ta undoshni ifodalovchi belgilar bilan ifoda etiladi. Ularga ‘ va belgilari qo’shilsa, grafik belgilar soni 35 taga yetadi.

Ana shu tovushlar tizimi va ularning harfiy ifodasiga ega bo’lgan o’zbek tili bugungi kunga qadar 1956 yil 4 aprelda O’zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni bilan tasdiqlangan va kuchga kiritilgan «O’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari»ga binoan ish ko’rib kelmoqda. Binobarin o’zbek tilining imloviy me’yorlari hozirgacha ana shu qoidalarga muvofiq amal qilmoqda va bu jarayon O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining «O’zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi Qonunining yangi tahririni amalga kiritish tartibi to’g’risida»gi 1995 yil 21 dekabr qaroriga asosan 2005 yilgacha davom etadi.

Undan keyin esa to’lig’icha O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan «Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini hayotga joriy qilish to’g’risida»gi hamda 1995 yil 6 maydagi «Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosiga qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi qonunlariga asosan ish ko’riladi.

Hozirda ham bu qonunlar amalda. Respublikamizda ta’limning barcha tizimlarida ushbu qonunlarni bajarish yuzasidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 avgustda «O’zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida» qabul qilgan qarori asosida o’qitilmoqda.

Yangi o’zbek alifbosiga 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasi va tutuq belgisi kiritildi hamda bu bilan alifbo tizimi anchagina soddalashtirildi. Bu soddalashtirish ikki tovushni ifoda etuvchi ye, yo, yu, ya singari grafemalarni, ona tilimizga xos bo’lmagan tovush ifodasi - s harfini va - yumshatish belgisini olib tashlash hamda ‘ - ayrish belgisini ' - tutuq belgisiga almashtirish, shuningdek, ch, sh, ng tovushlarini ifodalovchi harflar birikmasini kiritish evaziga amalga oshirildi.

Shu bilan ancha paytlardan beri alifbomizda, ayniqsa, unlilar tizimida mavjud bo’lgan kamchiliklar borasida bo’lib kelayotgan bahsu munozaralar ma’lum ma’noda yakunlandi.

O’zbek xalqi uchun jahon miqyosiga chiqishdek olamshumul vazifani amalga oshirishga katta hissa bo’lib qo’shiladigan bu tadbirning istiqbolimizga xizmat qilishi shubhasizdir. An’anaviy imlo me’yorlarini saqlab qolgan holda lotin grafikasi asosidagi yangi o’zbek alifbosi bilan ish ko’radigan imlo ham o’z me’yoriy qoidalariga ega va bu me’yorlar yuqorida tilga olingan hujjatda o’z ifodasini topgan. Undagi qoidalarga amal qilish tilimizdan foydalanuvchilar uchun bundan keyin majburiy sanaladi va shu tarzda bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan tadbirlar natijasida o’zbek tilining orfografik me’yori yo’lga qo’yiladi.

Anglashimizcha, hozir qulay bir vaziyat vujudga keldi. Bir alifbodan ikkinchisiga o’tish davridan to’g’ri foydalanib, orfografik va orfoepik me’yorlarni bir-biriga yaqinlashtirish ustida samarali ish olib borishimiz lozim.

Kezi kelganda bir mulohazani aytib ketishga to’g’ri keladi. Xalq o’rtasida ba’zan lotin grafikasi asosidagi o’zbek imlosiga o’tish ma’lum darajada savodxonlikka salbiy ta’sir etishi mumkin, degan fikrlar quloqqa chalinib qoladi. Balki xalqning yoshi ma’lum bir darajaga yetgan qatlami orasida shunday bo’layotgandir. Ammo hozirgi yoshlar va kelajak avlod savodxonligi uchun bu muammo yo’q. Gap uni qay darajada o’zlashtirishda ekanligini tushunib yetsak bo’ldi.

Masalani biroz boshqacharoq tarzda qo’yishimiz ham mumkin: Rus grafikasi asosidagi o’zbek alifbosidan foydalanishda savodxonligimiz talablar darajasidami? To’g’risi, bu savol ko’pchiligimizni tashvishga soladi. Keyingi yillarda Samarqand Davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakultetiga test asosida qabul qilingan talabalar o’rtasida har yili, barcha kurslarda o’tkazilayotgan sinov diktantlari natijalari bu borada jiddiy ish olib borish lozimligini ko’rsatadi.

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning tashabbusi va maorifimiz jonkuyarlarining sa’yi harakatlari balan ta’lim sohasida yirik islohotlar amalga oshirilayapti. Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlariga talabalarni test sinovlari asosida qabul qilish ana shunday ulkan qadamlardan biri bo’ldi. Ammo negadir bu islohotlar bilan ham yoshlar savodxonligining oshishida jiddiy o’zgarishlar sezilmayapti. Buning sabablari nimada? Maktabdagi ona tili va adabiyot fanlarini o’qitish jarayonida bu masalaga e’tibor susayganmi? Test sinovlariga bo’lgan burilish yoshlarimiz uchun orfografik me’yorga qat’iy rioya qilish masalasini keyingi o’ringa surib qo’ydimi? Balki o’tish davridagi ayrim qiyinchiliklar o’qituvchilar talabchanligini susaytirib, ulardagi kuch va imkoniyatlarni boshqa tomonlarga burib yuborayotgandir? Harqalay, bu masalalar tahliltalab, izohtalab masalalardir.

Endi bir necha og’iz so’z orfoepik - talaffuz me’yori va unga hayotda amal qilish to’g’risida. Bu o’rinda o’rta va keksa avlod, turli ijtimoiy qatlamlar nutqini bir chetga qo’yib turayligu, mulohazalarimiz ko’proq samara berishi mumkin bo’lgan yoshlar nutqiga e’tiborimizni qarataylik. Ko’p yillik tajribalar, olib borilgan kuzatishlar shuni ko’rsatmoqdaki, bu qatlamda ham talaffuz me’yorlariga rioya qilishni quvonarli deb bo’lmaydi. «Respublikamizdagi ko’pgina maktablarda o’quvchilarning nutq madaniyati yuqori saviyada emas. Bu holat ko’proq o’quvchilarning og’zaki nutqda o’z shevalariga xos so’zlarni va ba’zi qo’shimchalarini noo’rin ishlatishlarida, jumlalarni to’la tuza bilmasliklarida, ba’zi affikslarni to’g’ri talaffuz eta olmasliklari va ayrim so’zlarni o’rinsiz takrorlay berishlari kabi holatlarda ko’rinadi», - deb yozgan edi prof. M.Asqarova (A s q a r o v a M. Respublika maktablarida ona tili o’qitishi va nutq madaniyati «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami. - Toshkent: Fan, 1973, 75-bet). Afsuski, bu holat hamon davom etmoqda.

Prof. A.Mamatov quyidagi mulohazalarni bayon qiladi: «Yoshlarning adabiy til normalariga amal qilgan holda so’zlashishi, nafaqat ularning o’qimishliligidan darak beradi, balki ayni vaqtda aqlli va madaniyatliligini ham ko’rsatadi. Shuning uchun yoshlar hamma vaqt nutq madaniyati va nutq odobiga qat’iy rioya qilgan holda so’zlashga harakat qilishlari lozim. Talaffuz etilgan har bir tovush, so’z, ibora, aniq va ravon jaranglashi kerak. Yoshlarning notiq bo’lishi shart emasdir (balki), lekin faqat fikrini, tushunchalarini to’g’ri, aniq iboralar bilan ifoda qilishlari zarur, chunki ona tilimizning sofligini saqlash har bir yosh avlodning sharafli burchidir» (M a m a t o v A.E. Yosh avlodning nutqiy madaniyatini tarbiyalash xususida // Davlat tili haqidagi qonunni amalga oshirishning dolzarb muammolari mavzuidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi tezislari. - Navoiy, 1993, 7-bet).

Xo’sh, buning uchun nima qilish kerak? «Bolalar nutqini o’stirish ishi maktabgacha tarbiya muassasalaridanoq boshlanishi kerak. Buning uchun maktabgacha tarbiya muassasalarida orfoepik qoidalardan yaxshi xabardor mutaxassislar kichik va qiziqarli mashg’ulotlar olib borishlari zarur deb hisoblaymiz.

Maktab o’quvchilarining nutqini o’stirishda birinchi navbatda grammatik qoidalarni puxta singdirish va shu orqali o’zbek adabiy tili normalarini egallashlariga erishish kerak. Shunda ular dialektal xatolarni qilmaydigan bo’ladi, o’quvchilarga adabiy til normalarini singdirishda faqat bir qoidaning o’tilishinigina kutib turmasdan, birinchi sinfdalik davridan boshlab, adabiy til elementar normalariga rioya qilgan holda so’zlatishga odatlantirish lozim» (A s q a r o v a M. Yuqoridagi maqola, 75-76-bet).

Shu o’rinda quyidagi mulohazalarni keltirish ham maqsadga muvofiq:

«... adabiy tilning orfoepik normalari haqida jiddiy o’ylash va uning qonun-qoidasini belgilash vaqti allaqachon kelgan. Bunda, birinchidan, dialektologik tekshirish natijasini hisobga olish va nimaiki keng tarqalgan va umumxalq tusiga kirib qolgan bo’lsa, o’sha orfoepik qoidaga asos qilib olinishi zarur; ikkinchidan, an’ana tusiga kirib qolgan talaffuz qoidalari ham chuqur va atroflicha o’rganilishi va qonun asosida mustahkamlanishi zarur. Bu fikr ayniqsa boshqa tillardan kirgan (arab, fors-tojik va rus tillaridan olingan) so’zlar talaffuziga nisbatan to’g’ridir. Uchinchidan, ma’lum qoida ichiga olinishi qiyin bo’lgan ayrim holatlarda ongli boshqarish prinsipiga suyangan holda ish ko’rish kerak bo’ladi. Bunda umummiliy manfaatlar ko’zda tutilmog’i, adabiy tilning funksional vazifalarining nihoyat darajada zo’r ahamiyati e’tiborga olinmog’i kerak. Ayrim shaxslarning subyektiv mulohazalari, shevachilik, «mahalliychilik» tendensiyalariga yo’l qo’yilmasligi kerak» (A b d u l l a ye v F. O’zbek milliy adabiy tili va uni o’rganishga oid ayrim masalalar // «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami. – Toshkent: Fan.1973, 45-bet). Tilimizdagi orfoepik me’yor va uning nutq madaniyatiga ta’siri borasidagi muammolarning mavjudligi ilmiy adabiyotlarda qayd etib kelinayotgan bo’lsa-da, ularni bartaraf etishning ba’zi yo’llari ko’rsatilayotgan bo’lsa-da, ushbu masalalarning kun tartibiga qo’yilganiga 20-30 yil vaqt o’tganiga qaramasdan, bu vazifa batamom hal qilingan emas. Kishida qiziqish ham, tashvishlanish ham go’yo asosan ziyolilar, tilshunoslar orasidagina mavjuddek tasavvur paydo bo’ladi.

Afsuski, bu borada aytilgan hamma fikr-mulohazalarni ham ma’qullash qiyin. Birgina misol. S.Otamirzayevaning «O’zlashtirilgan so’zlarning orfoepiyasiga doir ba’zi masalalar» nomli maqolasida arab, fors-tojik va rus tillaridan kirib kelgan so’zlar talaffuzining tilimiz ichki fonologik sistemasiga muvofiq kelish-kelmasligi darajasi o’rganilgan. So’z tarkibidagi ayrim tovushlarning o’zbek tili talaffuz qoidalariga moslashgan holda tushib qolishi, orttirilishi, o’rin almashishi hodisalari, urg’uning ko’chishi va butunlay o’zgarishi holatlari yaxshilab tahlil qilingan. Maqola pirovardida olima ishonarli xulosaga keladi: «Umuman qaysi tildan so’z qabul qilinishdan qat’iy nazar, qabul qiluvchi til har bir so’zni o’z «g’alviridan» o’tkazib, qonun-qoidalariga bo’ysundirib oladi» (O t a m i r z a ye v a S. O’zlashtirilgan so’zlar orfoepiyasiga doir ba’zi masalalar // «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami, 96-bet). Haq gap.

Lekin maqoladagi bir fikrga munosabat bildirishga to’g’ri keladi! Olima ham o’zbek tilida singarmonizim hodisasi yo’q, deb hisoblash tarafdori. Ammo bu qarashlarning hayotiy emasligini, ayrim qoidalarni tilga zo’rlik bilan kiritib bo’lmasligini o’zbek tili faktlari, bu fikrlar paydo bo’lgandan keyingi o’tgan davr isbotladi. S.Otamirzayevaning «...singarmonizm hodisasi o’zbek adabiy tilida yo’qolishga asosiy sabab tojik tilining ta’siri bo’ldi» (O t a m i r z a ye v a S. Yuqoridagi maqola, 87-bet), degan fikrini esa qabul qila olmaymiz.

Birinchidan, u yo’qolgan emas. Ikkinchidan, demografik sharoitiga ko’ra O’zbekiston hududida, o’zbeklar orasida ozchilikni tashkil qiladigan tojik xalqining tili qanday qilib ko’pchilik gaplashadigan tilga bu darajada kuchli ta’sir o’tkazish mumkin, degan savolga javob topish ham kerak.

Ustoz J. Hamdamovning “Tilimizning yuksak madaniyati uchun” nomli maqolasi ham orfoepik normalar masalasiga bag’ishlangan. Unda a - o, h - x, u - o’, f - p, n - ng tovushlarining talaffuzda farqlanmasligi ishonarli tarzda tahlil qilinadi (H a m d a m o v J. Tilimizning yuksak madaniyati uchun // «Nutq madaniyatiga oid masalalar» to’plami. – Toshkent: Fan.1973, 97-100-bet).

Aytilganlaridan, orfoepik me’yor masalasini, nutqiy madaniyatimizdagi shevachilik muammolarini ijobiy hal qilish, ularni adabiy til me’yorlariga muvofiqlashtirish jarayoni hayotimizda hali uzoq davom etadigandek bo’lib tuyuladi.

To’g’ri, mavjud vaziyatning o’z obyektiv va subyektiv sabablari bor. Turg’unlik deb ataladigan sovetlar davrida quyidan tortib yuqorigacha hujjatlar asosan rus tilida yuritilar edi. Respublika davlat arboblari bir yilda faqat bir martagina - u ham bo’lsa, qishloq xo’jaligi xodimlarining respublika qurultoyida o’zbekcha nutq so’zlash imkoniyatiga ega bo’lar edilar, xolos. Qolgan paytlarda ko’pchilik yig’ilishlar, agar unda birgina rus kishisi o’tirgan bo’lsa ham, rus tilida olib borilar edi. 70 foizdan ortiq aholi yashaydigan qishloq joylarda esa o’z shevalari asosiy muomala vositasi bo’lib qolaverdi. Ma’lum me’yorga solingan adabiy til namunalarini esa faqatgina radio, televideniye orqali eshitdilar, kitoblardan o’qidilar.

Tildan, o’z ona tilimizdan foydalanish va rus tilidan foydalanishda ana shunday tafovutlar mavjud bo’lib, amaliyotda o’zbek tili uning iskanjasida tobora qisilib borayotgan edi.

Buning ustiga, o’zini ziyoliman deb hisoblaydigan, shaharda yashovchi ko’pchilik o’zbeklar nutqi ham namuna bo’lish vazifasini bajara olmay qolgan edi. Ular ham zamonasozlik qilishga, o’z farzandlarining istiqbolini o’ylab, ularni rus tilida ta’lim-tarbiya beradigan bolalar bog’chalari va maktablarda o’qitishga majbur bo’la boshladilar. Hayotning bu oqimi tabiiy ravishda o’z ona tilisida muomala qilishni bilmaydigan, yoki bo’lmasa, rus va o’zbek tillarini aralashtirib gapiradigan chalamulla o’zbeklarni maydonga keltirdi. Bu hol bir kishi, bir oila, bir shahar doirasidan chiqib, butun muhitga, til ekologiyasiga jiddiy ta’sir qila boshlagan edi.

Hayotda shiddat bilan urchib, tomir otib kelayotgan bu millat mustaqillik tufayligina chilparchin qilingan bo’lsa-da, uning asoratlarini hozir ham ko’rib, sezib, bilib turibmiz.

Mana shunday holatda ruscha o’qib, muomalada faqat rus tilidan foydalanib kelayotgan o’zbeklar oldida yangi muammo paydo bo’ldi. O’z ona tillari - o’zbek tilida gaplashish hayotiy zaruratga aylandi.

Tabiiyki, bu narsa osonlik bilan amalga oshmaydi. Tilni o’rganish kerak. So’zlarni yod olish mumkindir. Ammo ularning mag’zini chaqish, talaffuzichi? Artikulyasion bazasi rus tili talaffuziga moslashgan kishini sof o’zbek tili talaffuziga o’rgatish oson ish emas. Buning oqibatida, ya’ni o’zbekcha so’zlarni rus talaffuziga moslab aytish tufayli tilimizda buzilishlar sodir bo’lib turibdi. «Umuman, tovush a’zolarimiz bir-biridan farq qiladi,-deydi prof. M.Sodiqova, - ya’ni o’zbek tiliga xos ba’zi til orqa yoki bo’g’iz tovushlari rus tilida yo’q, shu bois ular bizning Q,Ђ,H, kabi tovushlarimizni ravon talaffuz qila olmaydilar» (S o d i q o v a M. Talaffuz ravonligi – nutq boyligi // O’zbekiston adabiyoti va san’ati, 1998 yil 16 yanvar).

Ana shu sabab bilan bog’liq talaffuz me’yoridagi buzilishlar ma’lum vaqt tilimizda davom etishi mumkin. Ammo unga vaqtinchalik hodisa deb qarash kerak. Chunki o’zbek tilini o’rganishdagi hozirgi ommaviy jarayon bu kamchiliklarni albatta siqib chiqaradi.

Harqalay, endi faxrlanib aytish mumkinki, til iqlimi, unga bo’lgan munosabat butunlay o’zgardi. Ona tilimizga davlat tili maqomining berilishi uning hayotiylik, yashash shart-sharoitlarini belgilab berdi. Rivojlanishi va istiqboli qonun yo’li bilan kafolatlandi.

Endi u borada hyech tortinmasdan, ikkilanmasdan amaliy ishlarga o’tish payti keldi. Qishloqda ham, shaharda ham bir xil tarzda nutq madaniyati bilan shug’ullanishiga qonuniy asos, imkoniyat yaratildi.

Bu ulkan vazifani birdaniga hal etib bo’lmasligi ham aniq. Ammo u bosqichma-bosqich amalga oshirilishi, ijobiy natijalar qo’lga kiritilishi lozimligi zamon talabidir. Ko’pchilikning fikriga tayanib aytamizki, ona tilimizga mehrni bolalar bog’chasidayoq uyg’otishimiz, adabiy til me’yorlarini o’rganishning bolalar bog’chasi  o’rta maktab oliy maktab tarzidagi uzluksizligini ta’minlashimiz zarur.

Shu narsani e’tirof etish adolatdan bo’lar ediki, keyingi yillarda tilimizdagi fonetik jarayonlarni, o’zbekcha talaffuz me’yorlarini belgilab beradigan texnik vositalarni biz oliy ta’lim o’quv jarayonida ko’rgan emasmiz. Shuning uchun ham ko’p dialektli va shevali o’zbek tilining adabiy talaffuz me’yorlarini belgilab berish qiyin bo’lib qolayapti. Bu borada talabalarimizga bergan bilimlarimiz ham yuzaki, sayoz bo’layapti. Vaholanki, ular uchun eksperimental fonetika, uning asosiy quroli bo’lgan texnik vositalar ko’magida biz adabiy me’yor tarzida tavsiya etiladigan namunaviy nutq andozalarini berishimiz, har bir tovush tembri, amplitudalarini ko’rsatishimiz va shu asosda talabalarni mashq qildirishimiz, piravord natijada adabiy talaffuz me’yoriga muvofiq keladigan uzus - nutqiy ko’nikmalar hosil qilishga ko’maklashishimiz lozim.

E.Begmatov «O’zbek nutqi madaniyati masalalari» nomli maqolasida og’zaki nutq madaniyatini rivojlantirish borasida quyidagi vazifalarni o’rtaga qo’ygan edi:

«- Og’zaki nutqning mohiyatini o’rganish. Bu nutq tipining adabiy-normativ va nonormativ tomonlarini aniqlash.

- Og’zaki nutqning uslubiy, situativ ko’rinishlarini o’rganish.

- So’zlashuv nutqini normalash imkoniyatlarini tadqiq etish.

- O’zbek og’zaki nutqining talaffuz normalarini eksperimental usulda o’rganishni yo’lga qo’yish.

- Adabiy og’zaki nutqning radio nutqi, televideniye nutqi, lektor (propagandistlar) nutqi, sahna nutqi singari ko’rinishlarini tadqiq qilish va ularning normativ xususiyatlarini belgilash» (B ye g m a t o v E. O’zbek nutqi madaniyati masalalari// O’zbek tili va adabiyoti, 1980, № 4, 58-bet).

Ma’lum bo’ladiki, og’zaki nutqning to’laligicha adabiy holatga keltirilishini ta’minlash talaffuz jarayonini me’yorlashtirish bilan bog’liq. Og’zaki nutq ishlatiladigan qaysi soha va yo’nalish bo’lmasin, turli uslublardagi vazifasini belgilash bo’lmasin, barcha o’rinlarda ham til birliklarini bir me’yorga keltirib qo’llash masalasi birinchi o’rinda turadi.

Xulosa shuki, orfoepik me’yorlarga rioya qilmaslik nutqimiz madaniyatida jiddiy nuqsonlardan biri bo’lib qolmoqda. Tilshunoslarimiz zahmatlari tufayli o’zbek tilidagi birliklarining deyarlik barchasidagi me’yoriy ko’rinishlar ommaga turli qo’llanmalar, lug’atlar shaklida tavsiya etildi. Yangi imlo qoidalariga o’tishimiz munosabati bilan bu yumushlar davom ettirilmoqda. Nafaqat filolog olimlar, balki maorifimiz jonkuyarlari, o’z ona tiliga chuqur hurmat bilan qaraydigan barcha ziyolilarimiz bu me’yorlarning buzilishiga e’tiroz, tuzatish va tavsiyalar tarzida chiqishlar qilib turishibdi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, talaffuz me’yorlarini buzish, til madaniyatiga e’tiborsizlik hamon davom etmoqda. Yillar davomida majlislarni rus tilida olib borgan yoki ma’ruzalarni rus tilida eshitgan ko’pchilik kishilar o’z nutqlarida ruscha so’z va iboralarni qo’llash, ayrim holatlarda rus tili gap qurilishi tartibida o’zbekcha jumlalar tuzish iskanjasidan chiqib keta olmayaptilar. Omma uchun bu vaziyatning ta’siri salbiy bo’layotganini sezib turibmiz.

Bu kamchiliklar hatto radio, ayniqsa, televideniye eshittirishlarida ham seziladi. Dasturlarni olib boruvchi ayrim jurnalistlarning o’zlari shevachilikka berilib ketishlari noo’rin tuyuladi. Xalqimiz shevachilikdan batamom qutula olgan emas. Garchi ko’pchiligimiz adabiy til me’yori talablari asosida savodli yozsak-da, talaffuzda e’tiborsizlik, loqaydlik, mas’uliyatsizlik davom etmoqda.

Mavjud imkoniyatdan, me’yor qilib belgilab qo’yilgan til birliklaridan to’g’ri foydalanishga o’zimizda burch sezmas ekanmiz, ulardan chiroyli, jozibali va ta’sirli qilib foydalanishni umumxalq, umummilliy darajaga ko’tarish masalasi muammoligicha qolaveradi.

Zero, til ma’naviyatimiz va madaniyatimiz ko’zgusi ekan undan ehtirom va hurmat bilan foydalanish milliy burchimizga aylanmog’i lozim.

4-ma’ruza: Leksik - frazeologik me’yor