Islohot deb ataladigan ko’p qirrali va o’ta murakkab jarayon ijtimoiy-siyosiy hayotimizning, shubhasiz, barcha jabhalarini qamrab oladi

-ni o’rnida –mi ning qo’llanishi adabiy til me’yorining buzilishi va shevachilik deb baholanishi kerak : Top… top…topberasizlar-a d u b u l g’ a m m i ? (M.Mansurov). Sh o i r r i kitobi; yemasang, z a h a r r i ye misollaridagi –ri xususida ham shu gaplarni aytish to’g’ri bo’ladi.

Tushum kelishigining o’rin-payt, jo’nalish, chiqish kelishiklari bilan sinonimiyasiga ham sinchkovlik bilan qarash lozim. Mashinani mindim – mashinaga mindim misolida ikkinchisi – jo’nalish kelishigining qo’llanishi, eshakni mindim, otni mindim, mashinani mindim, qayiqni mindim va, shu bilan birga, eshakka mindim, otga mindim, mashinaga mindim, qayiqqa mindim deyish mumkin bo’lgan holda, poyezdni mindim, kemani mindim, paroxodni mindim, samolyotni mindim, vertalyotni mindim deyish odat emas. Nega shunday? Fikrimizcha, tushum kelishigi ishlatilganda minish vositasini so’zlovchining o’zi boshqargan, jo’nalish kelishigi qo’llanganda esa bu vositani boshqa bir kishi boshqargan bo’lib chiqadi. Binobarin, harakatning bajarilishida bu kabi farqlar mavjud ekan, ularni kelishiklar o’rtasida sinonimiya deb tushunish to’g’ri bo’ladimi yoki ikki xil me’yoriy holat, debmi? Biz ikkinchisining tarafdorimiz.

Tushum va chiqish kelishiklari munosabati ham tahlil talab: Nonni yeng – nondan yeng, nonni oling – nondan oling. Nonni yeng – uning hammasini yeng, nondan yeng – bir qismini yeng, nonni oling – turgan bitta nonni oling, nondan oling – turgan ko’p nondan bir qismini oling. Demak, ularning har ikki ko’rnishini ham alohida mazmun ifoda etuvchi me’yoriy holat sifatida e’tirof etish mumkin.

Mana bu misolni esa tushunish oson bo’lmadi: Ayniqsa shunisi turib- turib alam qilardiki, b a g’ r i d a g i l a r n i hamdardlashadigan kishisi yo’q edi (Sharq yulduzi,1986,8). Muallif ko’nglida bor gaplarni dardlashadigan kishisi yo’q edi, demoqchidir.

Jo’nalish kelishigi qo’shimchasi– ga o’zbek tilida -ka, -qa, -g’a, -a, -na singari bir qator fonetik va lahjaviy ko’rinishlarga ega. Ularning qo’llanilishi vazifaviy uslublar me’yori jihatidan farqlanadi. -ga, -ka, -qa adabiy tilning yozma va og’zaki shakllarida, -g’a, -a, -na esa badiiy uslubda ishlatiladi: ukamga, maktabga / maktapka, qishloqqa, tufrog’ima, yo’lingg’a, ustina kabi.

-ga ning tomon, sari ko’makchilari bilan sinonimik munosabatga kirishishi yozma nutq uchun asosiy me’yor sanaladi: Xorazm Jaloliddin xayolidek qiziq tush, / Ta’birga par bermasa na bir pari na bir qush, / Sodda G u r l a n s a r i bor, kelar bir bosiq tovush : /"Ko’ngilni ko’targuvchi saboni ko’rmoq bo’lsang,/ Bor Amu b o’ y l a r i g a, borgin do’stginam (O. Matjon).

Ђ. Karimov bu kelishikning tushum kelishigi (Har t o m o n g a tomosha qildi), chiqish kelishigi (Dunyoning b u z i l i sh i g a darak bergan), o’rin-payt kelishigi (...k o l x o z l a r g’ a chopiq sifatsiz o’tayotir), o’rnida qo’llanish hollarini ta’kidlab o’tgan (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 37-bet). Hozirgi tilimiz uchun bu holatlar me’yor sanalmaydi. Vaqt o’tishi bilan bu kabi sinonimik munosabatlar o’rtasidagi ma’noviy farqlar tobora oydinlasha borayotganini kuzatamiz: birlashmaga boshliq - biron tashkilotning o’ziga boshliq, birlashmada boshliq - tashkilot qaramog’idagi biron-bir bo’limga boshliq, institutda domla - institutdagi fakultetdan birida o’qituvchilik qiladi, institutga domla - ham grammatik, ham uslubiy jihatdan me’yorning buzilishi, shevachilik. Yana qiyoslaymiz: institutda rektor, institutga rektor. Vazifa ifodalash nuqtai nazaridan rektor va domla so’zlari bir-biridan farq qilganligi tufayli, -ga va -da o’rtasidagi sinonimiya ham o’ziga xos tarzda kechmoqda. Uslubiy g’alizlik ikkinchi holatda sezilmaydi. Institutni, aytaylik, universitetdan ajratib ko’rsatishga xizmat qilayapti, xolos. Shu o’rinda u qiymat jihatdan –ning ga teng kelishi mumkin: institutga rektor, institutning rektori.

So’zlashuv va badiiy uslublarda uning belgisiz qo’llanishiga me’yor sifatida qaraymiz: maktab bordingmi (ammo uy bordingmi emas). M a k t a b b o r d i k, og’ir bo’lib qoldik daf’atan (A. Oripov). Ammo mana bu misoldagi jo’nalish kelishigining belgisiz qo’llanishini me’yor deb bo’lmaydi: Qizil sarbon bir d a l a l a r i m qaradi, bir m ye n qaradi (T. Murod).

Chiqish kelishigi qo’shimchasi 20-30 - yillardayoq -dan tarzida me’yorlasha boshlaganini Ђ. Karimov ko’rsatib o’tgan. Uning olim keltirgan O’ z l a r i d a n gapirtirish lozim, O’qituvchilar ikki oylik o t p u s k a d a n ancha dam oladilar, T u p r o q d a n qarasam, bir necha ilonlarning izi bor (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 39-b.) misollaridagi tushum, o’rin, jo’nalish kelishigi vazifasida qo’llanishlar hozirgi adabiy tilimiz uchun xos emas.

Bu kelishikning -din shakli hozirgi paytda faqat badiiy uslubda me’yorlashgan. Vatan s ye v m a k d i n ortiq /Menga olamda shior bo’lmas (E. Vohidov).

O’rin-payt kelishigi ham ish-harakatning bajarilish o’rni va paytini bildiruvchi vosita sifatida tilimizda uzoq davrlardan beri o’z vazifasini bajarib kelmoqda. Ђ. Karimovning qayd qilishicha, XX asrning boshlarida uni qo’llashda hozirgidan farq qiluvchi tomonlari bo’lgan : tushib qolish (eski sh a h a r hunarmand juda ko’p edi), kerak bo’lmaganda ishlatish (U vaqtda bobongiz ham h a yo t d a edilar), jo’nalish (K o’ z d a ko’rsatib), chiqish kelishigi (masalalalar yu z a s i d a muzokaralar bo’ldi) o’rinda (K a r i m o v Ђ. Yuqoridagi asar, 40-b.) qo’llash kabi. Hozirda esa bu qo’llanishlar adabiy til uchun me’yor emas.

«O’zbek tili stilistikasi» kitobida –da ning - dan va orqali ko’makchisi bilan sinonimik munosabatga kirishishi aytib o’tiladi va quyidagi misollar keltiriladi: r a d i o -d a e’lon qildi – r a d i o o r q a l i e’lon qildi- r a d i o- d a n e’lon qildi. Tushunishimizcha , ikkinchi va uchinchi holatda sinonimiya bor. Birinchisi esa og’zaki nutqdagi e’tiborsizlik natijasi. Ammo qo’lda tarqatdi, qo’ldan tarqatdi, qo’l bilan tarqatdi deyilganda sinonimiya kuzatiladi.

Mana bu misolda esa -da va -dan munosabatlarini va farqlarini anglash yana ham qiyin: X o l a m n i k i d a n qolgan ro’molimni olib kelaman deb bu yoqqa chiqqan edi (A.Majidiy). «Xolamnikida qolgan ro’molim»mi yoki «Xolamnikidan olib kelaman» mi? Birinchisi to’g’ri bo’lsa, -dan ning ishlatilishi noto’g’ri, ikkinchi fikr nazarda tutilgan bo’lsa, so’zlarning joylashish tartibi boshqacha bo’lishi lozim edi.

Ilmiy adabiyotlarda egalik qo’shimchalari -(i)m, -(i)ng, -i, -(s)i,-(i)miz, -(i)ngiz ekanligi ko’rsatilib, ularning variantlari ko’p emasligi aytiladi. Variantlarning ozligi esa ularning tilda me’yorlashishini osonlashtiradi. Bu o’rinda bizning maktab, sizning uy singari birikmalarda ham -ning tufayli anglashiladigan egalik mavjudligini e’tirof etgan holda, morfologik me’yor buzilganligini aytib o’tish lozim. Albatta, bu nutqiy, masalan, poetik talab bilan bo’ladi va uslubiy g’alizlik hisoblanmaydi. Vatanim manim, maktabing sening, uying sening birikmalari to’g’risida ham shu gapni aytish mumkin. Bu yerda ham poetik matn talabi bilan aniqlovchi-aniqlanmish o’zaro o’rin almashadi.

So’zlarda ba’zan P shaxsda egalik va ko’plik qo’shimchalari yonma-yon keladi : kitoblaring, kitoblaringiz kabi. Og’zaki nutqda ba’zan kitobinglar so’zi ham quloqqa chalinib qoladi. Bu yerda ko’plik ma’nosini berayaptimi yoki hurmat ma’nosinimi? Odatda hurmat ma’nosi insonlarga nisbatan bildiriladi : opalarim – opamlar, onalarim – onamlar, tog’alarim – tog’amlar misollaridagi birinchi so’zdagi -lar ko’plik, ikkinchisidagi esa hurmat ma’nosini anglatmoqda. Buning ustiga hurmat so’zlovchining o’zidan yoshi kattalarga nisbatan ekanligi ham sezilib turadi. Yana qiyoslashda davom etamiz : ukalarim – ukamlar, singillarim – singlimlar, jiyanlarim – jiyanimlar misollaridagi ikkinchi so’zlarda qo’shimchalarning joylashishi g’alizroq va ular nutqda hurmatni bildirish maqsadida shu tarzda qo’llanilmaydi. Nutqda ularga nisbatan erkalash ma’qul ko’rinadi va mehribonlikni ifodalashning maxsus vositalari bor. Masalan: ukajonlarim, singiljonlarim, jiyanjonlarim kabi. Shunday ekan, singlinglar, jiyaninglar, kitobinglar, maktabinglar deb ishlatish maqsadga muvofiq emas. «O’zbek tili grammatikasi»da aytilgan mana bu fikr ham mulohazaning to’g’riligini tasdiqlaydi : «Asli hurmat formasi egalik affiksi tarkibidagi son ko’rsatkichini o’z o’rnidan ortga tomon siljitish natijasida yuzaga kelgan deb izohlash mumkin : avval egalik affiksining ikkinchi qismi holatida bo’lib, keyin esa egalik affiksining har ikki qismidan so’ng qo’shiluvchi affiks holatiga o’tgan» (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 188-bet) O’zbek tilida morfologik ko’rsatkichlar orasida –cha, -gina, -choq, - chak, -chiq, -loq, -jon, -xon singari subyektiv baho shakllari ham mavjud bo’lib, ular «asosan, og’zaki so’zlashuv nutqi uchun xos bo’lgan hodisadir. Badiiy asar tilida tez-tez uchrab turuvchi bu formalarni ham og’zaki so’zlashuv nutqi uchun xos bo’lgan elementlar sifatida qarash ma’qul» (Sh o m a q s u d o v A. va boshq. O’zbek tili stilistikasi, 103-bet) Shunday ekan, ularni boshqa vazifaviy uslublarda me’yor sifatida qabul qilib bo’lmaydi.

Prof. Yo.Tojiyevning «O’zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi» asari ham ot so’z turkumi doirasidagi me’yoriy holatlarni belgilashda ishonchli manba sanaladi. Masalan, birgina –chi affiksining –furush, -soz, -kash, -kor, -boz, -paz, -shunos, -go’y, -xo’r, -dor, -navis, -parvar, -do’z, -bon, -xon, -parast kabi qo’shimcha va affiksoidlar bilan sinonimik munosabatga kirishishi mumkinligi, ular qaysi so’zlar qo’shilganda me’yoriy hisoblanishi yoki hisoblanmasligi semantik-uslubiy jihatdan boy faktik materiallar asosida ko’rsatib berilgan : tuyachi – tuyakash – tuyabon, kirachi – kirakash, kemachi – kemakash, mehnatchi – mehnatkash, tilchi – tilshunos, qonunchi – qonunshunos, do’ppichi – do’ppifurush – do’ppido’z, holvachi – holvafurush, muqovachi – muqovasoz, tunukachi – tunukasoz, somsachi – somsapaz, mantichi – mantipaz, maslahatchi – maslahatgo’y, qasidachi – qasidago’y, etikchi – etikdo’z kabilar (T o j i ye v Yo. O’zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi. – Toshkent, 1987, 12-62-betlar). Misollar tahlilidan kelib chiqib, sifat so’z turkumi doirasidagi grammatik birliklar anchagina me’yorlashganligini ayta olamiz. Ularda faqat qo’llanishdagi uslubiy farqlarni ajrata bilish lozim. Masalan, sifat yasovchi qo’shimchalarning asosiy qismi umumiste’moldagi birliklar bo’lib, barcha uslublarda ishlatilsa-da, -dor, -kor, -mand, -omuz, -parast, -parvar, ba-, ser-, no- lar adabiy tilda so’zlashuvchilar nutqida, -iy, -viy, -gan, -simon, -on, -ik, -iv, -al, -shunos affikslarining ilmiy, ommabop va rasmiy uslublarda bir muncha faolligi seziladi. Badiiy uslubda esa –lik qo’shimchasining –liq, -lig’, -luq, -lug’ kabi variantlari ajralib turadi (K a r i m o v S. O’zbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand, 1992, 53-54-betlar). Binobarin, vazifaviy uslublar nuqtai nazaridan ular ana shu tarzda me’yorlashgan.

Shu o’rinda yana bir holatga e’tiborni qaratish zaruriyati bor. Ayniqsa so’zlashuv nutqida otlarga qo’shilib, sifat yasaydigan –li va turli so’z turkumlariga qo’shilib ot yasaydigan –lik qo’shimchasini bir-biridan farqlaymiz : aytarli – aytarlik, bandli – bandlik, deyarli – deyarlik, dastali – dastalik, jildli – jildlik, sallali – sallalik, serbargli – serbarglik, serzardali – serzardalik, farzandli – farzandlik, shirali – shiralik, haftali – haftalik kabi. Vaholanki ularning vazifalari va anglatgan ma’nolari xususida har bir misol asosida batafsil gapirish mumkin (Ђ u l o m o v A., T i x o n o v A., Q o’ n g’ u r o v R. O’zbek tilining morfem lug’ati. – Toshkent, 1977, 428-429-betlar).

Sonlar o’zbek tilida ozchilikni tashkil qiladi (ular 23 ta). Shuning uchun ham bu sonlarning morfologik me’yori xususida so’z yuritish oson kechadi. Lekin sonlarning ma’no va grammatik jihatdan farqlashga xizmat qiladigan –ta, -ov, - ala, -lab, -larcha, -(i)nchi kabi maxsus shakl yasovchi qo’shimchalar mavjudki, ularning sonlarga qo’shilishida o’z me’yorlari bo’lib, ana shu me’yoriy holatlarni bir-biriga aralashtirmaslik lozim bo’ladi. Masalan, -ta va –(i)nchi qo’shimchalari o’zbek tilidagi barcha sonlarga qo’shiladi va bu me’yor sanaladi. –ov qo’shimchasi ikki, uch, to’rt, besh, olti, yetti sonlariga qo’shiladi va jamlik ma’nosini bildiradi. Bir soniga qo’shilganda esa sonlik doirasida chiqib, olmoshga o’tadi (Bu haqda yana qarang : O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 327-bet). Uning boshqa sonlarga qo’shilishi me’yorning buzilishi sanaladi. –ala qo’shimchasi ham 2 dan 7 gacha bo’lgan sonlarga qo’shiladi. Qolgan holatlarda me’yor buziladi.

Sanoq sonlarga qo’shiladigan va chamani bildiradigan –lab, -larcha, -tacha qo’shimchalari ham odatda o’n dan boshlab yuz, ming, million kabi yirik miqdordagi sonlarga qo’shiladi (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 324-bet). Oltilab, oltilarcha, oltitacha, o’n birtacha, o’n birlab, o’n birlarcha deyish o’zbek tilida odat emas. Chunki bir dan o’n gacha bo’lgan sonlarda aniqlik kuchli bo’lib, umumiylik, jamlash ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi.

Olmoshlar me’yoriga kelganda Ђ.Karimovning «Sovet davri o’zbek adabiy tili taraqqiyoti» asariga tayanib aytish mumkinki, keyingi yuz yillikda jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lgan emas. Faqat u, bu, shu ko’rsatish olmoshlarining tarkibida asrimiz boshlarida bitta –n tovushi orttirilib, me’yor sanalgan on – oning (onlarning, oni), onlarni, onga/onlarga, onda/onlarda, ondan/onlardan; bun – buning/bunlarning, buni/bunlarni, bunga/bunlarga, bunda/bunlarda, bundan/bunlardan; shun– shuning/shunlarning, shuni/shunlarni, shunga/shunlarga, shunda/shunlarda, shundan/shunlardan, mun – muning/munlarning, muni/munlarni, munga/munlarga, munda/munlarda, mundan/ munlardan so’zlarining ko’plikni ifodalovchi hamda mu bilan boshlanuvchi shakllari hozirgi adabiy tilimizda tamoman qo’llanmasligini, faqat birlikda qo’llanadigan bunga, bunda, bunda, shunga, shunda, shundan shakllari saqlanib qolganligini kuzatamiz.

Olmoshlarning qo’llanilishi barcha vazifaviy uslublarga xos. Shu bilan birga, ularning biri o’rnida ikkinchisining qo’llanilishi ayrim uslubiy chegaralanishlarni, xosliklarni keltirib chiqaradi. Masalan, ilmiy uslubda men o’rnida biz ishlatiladi va u kamtarlik alomati sanaladi : Zero, har bir fikrimiz isboti uchun badiiy adabiyotdan ko’plab misollar keltirishga harakat qildik yoki M.N.Kojina morfologik sinonimlarning hammasini stilistik sinonim sifatida qarash mumkin emas demoqchi bo’lsa, biz unga qo’shilamiz (R.Qo’ng’urov). Ilmiy uslubda biz so’zi kamtarlik ifodasi sifatida me’yor sanalsa, so’zlashuv va badiiy uslubda maqtanchoqlik, o’zini katta olish ma’nosida me’yor sanaladi : - Ma, ich, amir, - dedi va kuldi. – Bilib qo’y, b i z d a y amirul-mo’min qo’lidan yolg’iz sen may ichursen (O.Yoqubov).

Ko’rinadiki, hatto bir so’z misolida bir uslub uchun me’yor hisoblangan holat ikkinchi bir uslubga mos kelmaydi.

Me’yorning, shu o’rinda olmoshni qo’llashdagi grammatik me’yorning ataylab buzilishi badiiy adabiyot tilida kuchli uslubiy vositaga aylanishi mumkin. Masalan, K.Yashinning «Nurxon» pyesasida hamisha xotinini senlab gapiradigan Hoji bir o’rinda uni sizlaydi va bu usulni nutqiy vaziyatdagi holat va kayfiyatni ifoda etishning favqulodda kuchli quroliga aylantiradi:

K i m yo. Jon otasi, qizimga rahm qiling. Yosh narsani sil qilib, ajalidan besh kun burun o’ldirmang!

H o j i. Ovozingizni ko’tarmang, jim… Eshitiladi!!

K i m yo . Yetti uxlab tushiga kirmagan kunlarni ko’radimi endi sho’rlik qizim…

H o j i. Jim!! …Gap bitta, indinga to’y, bu haqda birovga og’zingizni ocha ko’rmang! Shu kundan boshlab xotinim kasal, deb gap tarqataman, agar biror narsa payqab qolsam, ertaga xotinim o’ldi, deb ovoza qilish ham qo’limdan keladi! Uqdingizmi, aylanay xotin!..

Yirik so’z turkumlaridan sanaladigan fe’lning qo’llanishida me’yoriy holatlarni belgilash katta tadqiqotlarni talab qiladi. Bu o’rinda biz ishning hajmini hisobga olib, ayrim fe’l ko’rsatkichlari misolida me’yoriy buzilishlarning yuz berishini va buning nutqda salbiy natijalarga olib kelishi mumkinligini ko’rsatib o’tamiz, xolos.

Nutqda, ayniqsa so’zlashuv jarayonida o’zaro farqlanmaydigan -kaz va -qaz qo’shimchalarini olib ko’raylik. «O’zbek tili grammatikasi» ning fe’lga bag’ishlangan qismida ham, A. Ђulomov, A. Tixonov, R. Qo’ng’urovlarning «O’zbek tili morfem lug’ati» da ham ular -gaz qo’shimchasining variantlari, fe’lning orttirma darajasini ko’rsatuvchi birliklar sifatida talqin qilinadi. Haqiqatdan ham shunday. Ammo ular bu vazifani alohida - alohida olingan so’zlarda bajaradi. Ketkazmoq, bitkazmoq deyilish mumkin bo’lgan holda ketqazmoq, bitqazmoq deyish me’yorning buzilishi sanaladi.

Shu o’rinda bir misol xarakterli hisoblanadi. Bu qo’shimchalar bir so’z o’zagiga qo’shilishi ham mumkin: o’tkaz-o’tqaz kabi. Ammo bu yuqoridagi fikrni inkor qilmaydi. Chunki ular bu yerda ham bir xil grammatik vazifani bajarmoqda. Ayni paytda, so’zlardagi ma’no ikki xil: o’tkazmoq - elektr simlarini o’tkazmoq, o’tqazmoq - daraxt ko’chatlarini o’tqazmoq. Bu ikki xillik aslida -gaz qo’shimchasining yuqoridagi variantlari bilan emas, balki so’z o’zagidagi ma’nolar bilan bog’liq. Omonimlik holatni yuzaga keltirgan o’t so’zi birinchi holatda o’tish (o’ yumshoq, til oldi), o’tirtirish/o’tirg’izish (o’ qattiq, til orqa) harakatlari bilan bog’liq holda yuzaga kelgandir. O’ tovushining ikki xil talaffuzi nafaqat ma’noning, shu bilan birga, uning ishtirokidagi so’zga qo’shiladigan qo’shimchaning ham farqlanishiga olib kelgan. Ana shuning uchun ham ularni farqlamasdan ishlatish ma’noning, binobarin, me’yorning buzilishiga olib keladi.

Tahlilni davom ettiramiz. Shu o’rinda –kaz, -qaz qo’shimchalarining bir ko’rinishi sifatidagi -kar, -qar (ammo bu miskar so’zidagi -kar emas, u aslida misgar) qo’shimchasini ham eslashga to’g’ri keladi. Chunki lug’atlarda bitkazmoq-bitkarmoq, o’tkazmoq-o’tkarmoq, chiqazmoq-chiqarmoq, qutqazmoq-qutqarmoq kabi variantlar mavjud (I b r o h i m o v S., B ye g m a t o v E., A h m ye d o v A. O’zbek tilining imlo lug’ati – Toshkent: FAN., 1976; Q o’ n g’ u r o v R., T i x o n o v A. O’zbek tilining chappa lug’ati – Samarqand, 1968). Ammo bu qo’shimcha haqida nomi yuqorida tilga olingan ikki adabiyotda ham hyech narsa deyilmagan. Bu narsa uni –kaz /-qazning dialektal variantini sifatida tushunishimizga asos bo’ldi.

Misollar tahlili bu qo’shimchaning hamma vaqt ham -kaz va –qaz ning o’rnini bosa olmasligini ko’rsatadi. Chunki ularni yuqoridagiday tarzda ishlatish mumkin bo’lgani holda ketkarmoq, yutkarmoq, o’tkarmoq deb ishlatish joiz emas. Shu sababli ular lug’atlarda ham aks etmagan.

Ayni paytda yana bir narsani ta’kidlab qo’yish lozimki, -kar/-qar qo’shimchasi ayrim so’zlar misolida tilimizda –kaz/-qaz ga nisbatan turg’unlashib va faollashib bormoqda: Onadek tug’ma azoblarni, ochliklarni o’ t k a r d i n g i z (N. Qobul). Bu hol ayniqsa chiqarmoq va qutqarmoq so’zlarida yaqqol seziladi. Masalan, Zulfiya «Asarlar» to’plamining II tomligida qutqarmoq ni 7 marta, chiqarmoq ni 14 marta qo’llagani holda, qutqazmoq va chiqazmoq so’zlarini qo’llagan emas (Q o’ n g’ u r o v. R., K a r i m o v S. Zulfiya poeziyasi tilining lug’ati.-Toshkent. O’qituvchi, 1981, 210 va 259-b.).

Endi bir necha og’iz so’z -lan va -lash qo’shimchalari xususida. Ular aslida - la+n, la+sh shaklida bo’lib, birinchisi sifat va sonlarga qo’shilib, fe’l hosil qiladi va odatda o’zlik darajada bo’ladi: shodlandi, otlandi, tinglandi kabi. Ikkinchisi birgalik darajadagi fe’l hosil qiladi: yordamlashmoq, gaplashmoq, xayrlashmoq singari (Ђ u l o m o v A. va boshq . O’zbek tili morfem lug’ati, 427 -b.).

Ammo, bu o’rinda gap butunlay boshqa masalada - ularning o’zaro sinonimlashuvi borasida ketayapti. «O’zbek tili grammatikasi»da «O’zlik daraja formasi asosan - (i)n, ba’zan - (i)l affiksi yordamida obyektli fe’llardan yasaladi: tashlanmoq, maqtanmoq, qo’shilmoq va boshqalar. Bir-ikkita fe’ldagina o’zlik daraja formasining - (i)sh affiksi yordamida yasalishi uchraydi: joyla - joylash, ker – kerish kabi» deyilgan (O’zbek tili grammatikasi, 1 tom, 445-446-bet). Ammo til materiallari bunday holatlarning ham anchagina ekanligini ko’rsatadi: asabiylanmoq – asabiylashmoq, butunlanmoq – butunlashmoq, vahshiylanmoq – vahshiylashmoq, dadillanmoq – dadillashmoq, yengillanmoq – yengillashmoq, yovuzlanmoq - yovuzlashmoq, jarangsizlanmoq - jarangsizlashmoq, joylanmoq - joylashmoq, jipslanmoq - jipslashmoq, juftlanmoq - juftlashmoq, zichlanmoq - zichlashmoq, loylanmoq - loylashmoq, loyqalanmoq - loyqalashmoq, moyillanmoq - moyillashmoq, moslanmoq - moslashmoq, muvofiqlanmoq - muvofiqlashmoq, oydinlanmoq - oydinlashmoq, ravshanlanmoq - ravshanlashmoq, ruhsizlanmoq - ruhsizlashmoq, razillanmoq - razillashmoq, sog’lomlanmoq - sog’lomlashmoq, suyuqlanmoq - suyuqlashmoq, soddalanmoq - soddalashmoq, siyqalanmoq - siyqalashmoq, sekinlanmoq - sekinlashmoq. taranglanmoq - taranglashmoq, tetiklanmoq - tetiklashmoq, takomillanmoq – takomillashmoq, tezlanmoq – tezlashmoq, tartiblanmoq – tartiblashmoq, tartibsizlanmoq – tartibsizlashmoq, ulanmoq – ulashmoq, uzoqlanmoq – uzoqlashmoq, uvoqlanmoq – uvoqlashmoq, xastalanmoq – xastalashmoq, xoslanmoq – xoslashmoq, xarobalanmoq – xarobalashmoq kabi.

So’zlarning ana shu shakllari imlo lug’atlarda o’z ifodasini topgan va ularda o’zlik nisbatda qo’llanilayotgan –lan/-lash qo’shimchalarini sinonimlar sifatida qarash, binobarin, bunday qo’llanishlarni me’yoriy holat sifatida anglash mumkin.

Ammo ularning qo’llanilishida aylanmoq – aylashmoq, achchiqlanmoq – achchiqlashmoq, ishqalanmoq – ishqalashmoq, sudlanmoq – sudlashmoq singari holatlar borki, ularda yuqoridagi qo’shimchalarni o’zaro sinonim sifatida qarash mumkin bo’lmaydi. Chunki so’zlarning ma’nosidagi va fe’llar nisbatidagi ikki xillik bunga imkon bermaydi. Gavdalanmoq, foydalanmoq, shodlanmoq, rivojlanmoq hamda qudalashmoq, sizlashmoq, rozilashmoq, ko’maklashmoq so’zlarida esa mazkur qo’shimchalarning o’rnini almashtirish ham mumkin emas. Agar shunday qilinsa, me’yor butunlay buziladi.