Ishlab chiqarishda boshqaruv

3.1.1-rasm. Ishlab chiqarish mehnatni tashkil qilish formasi va kuzatiladigan ishchilar sonidan kelib chiqib ish vaqti fotografiyasining turlari

24

Individual fotografiya o’tkazishda bir ish o’rnidagi bitta ishchi kuzatiladi. Bunda ishchi butun smena yoki smenaning bir qismi davomida sarflangan ishlab
chiqarishga tegishli bo’lgan va tegishli bo’lmagan barcha vaqt va tanaffuslar
kuzatiladi.
Guruh usulida fotografiya o’tkazishda bir gruppa ishchilarning ish vaqti kuzatiladi. Bunda har qaysi ishchi o’z ish o’rnida alohida-alohida operatsiyalarni bajaradi. Bu usulning afzalligi shundaki, normalovchi bir smena yoki smenaning bir qismi davomida bir necha ish o’rnidagi ishni kuzatadi. Ammo bu usulda olingan ma’lumotlar individual fotografiya kuzatadi. Ammo u usulda olingan ma’lumotlar individual fotografiya o’tkazish orqali olingan ma’lumotlarga qaraganda ancha aniq bo’lmaydi.
Brigada usulida fotografiya o’tkazishda bir brigadadan ishchilarning ish vaqti kuzatiladi. Bu ishchilar o’z urinlarida turli xil (ketma-ket bajariladigan operatsiyalarni bajarayotgan) ishchilar gruppasidan iboratdir.
Ommaviy fotogorafiya o’tkazishda brigada, uchastka, potok va sex
ishchilarining smena yoki smenaning bir qismidagi ish vaqti va zoe ketgan vaqtlari kuzatiladi. Bunda normalovchi kuzatuv varaqasiga faqat ish vaqtining isrof bo’llishini yozib boradi. So’ngra bu ma’lumotlar analiz qilinib, isrofgarchilikni oldini olishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqiladi.
O’z-o’zini fotografiya qilish, bu usul shu bilan harakterlanadiki, ishchi o’z ish o’rnida o’zini-o’zi kuzatadi, ya’ni ishchi smena davomida zoe ketgan ish vaqtlarini va unga sabab bo’lgan sharoitlarni kuzatuv varaqasiga yozib boradi.
Individual fotografiya quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:


25

Ishchini tanlash

Fotografiya qilishga tayyorgarlik ko’rish

Fotografiya qilish

Olingan ma’lumotlarni

analiz qilish

Tashkiliy-texnikaviy tadbirlar

ishlab chiqarish

1.3.2-rasm. Individual fotografiya quyidagi bosqichlarni

1). Ishchini tanlash. Individual fotografiya uchun odatda ishlab chiqarish normasini bajaruvchi va bajarmaydigan ishchilar tanlab olinadi.

2). Fotografiya qilishga tayyorgarlik ko’rish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi:

• 
  normalovchi fotografiya o’tkaziladigan ish o’rni, ish sharoitlari bilan tanishadi, ish o’rniga xizmat ko’rsatishga va uning tashkil qilinishiga alohida e’tibor
  

beradi;

• 
  ish vaqti bo’laklarga bo’linadi va har bir bo’lakka shartli belgi qo’yiladi. Shartli belgi qo’yishda operativ asosiy va yordamchi vaqtlarga bo’linmaydi. Shuningdek, ish o’rniga xizmat ko’rsatish va tabiiy zaruratlar uchun tanaffus qilish
  

vaqtining har biri bo’yicha shartli belgi qo’yiladi, ular ayrim-ayrim qayd qilinadi;

26

• 
  kuzatuv varaqasi, sekundomer, soat va boshqa zarur narsalar tayyorlab
  

qo’yiladi;

• 
  fotografiya o’tkazishda oldin normalovchi fotografiya ob’yekti hisoblangan ishchiga fotografiya o’tkazishdan ko’zda tutilgan maqsadni tushuntiradi.
  

Kuzatuv varaqasida korxona nomi, sex, brigada nomeri va kuzatiladigan ishchi to’g’risidagi ma’lumotlar, uning bajaradigan ishi, foydalaniladigan jihozi, ish o’rniga xizmat ko’rsatilishi, ish o’rnining tashkil qilinishi singari ma’lumotlar ko’rsatiladi. Shuningdek, varaqaning birinchi betida kuzatuvchi kuzatiladigan sana, kuzatishning boshlanishi, tugashi va davom etishi to’g’risidagi ma’lumotlar ham keltiriladi.

Fotografiya qilish texnikasi quyidagilardan iborat: fotografiya o’tkaziladigan kun normalovchi sexga ish boshlanishidan 15-20 minut oldin kelib, o’z soatini ish boshlanishi haqidagi signal beradigan soatga to’g’irlaydi. So’ng ish kuni fotografiyasining kuzatish varaqasining birinchi betiga ma’lumotlarni yozib chiqadi. Normalovchi kuzatuvchi ishchi ish boshlagan paytdan boshlaydi. Agar ishchi smena boshlanmasdan erta ish boshlasa, normalovchi ham shu paytdan boshlab fotografiyani o’tkaza boshlaydi. Agar ishchi ish boshlanishidan kech qolsa, normalovchi uning kech qolgan vaqtini qayd qiladi. So’ngra esa qolgan kuzatuvlarning faqat tugallangan vaqtini qayd qilib boradi, chunki bu kuzatuvning oxiri ikkinchisining boshlanishi bilan ulanib ketadi. Har bir kuzatuv shartli belgi bilan ko’rsatiladi. Barcha ma’lumotlar joriy vaqt grafasiga yozib boriladi.
Smena tugashi bilan kuzatuv tugallanadi. Sarflangan vaqt uzluksiz kuzatiladi va butun smena davomida qayd qilib boriladi.
Ayni bir vaqtining o’zida ishchining vaqtidan foydalanish ko’rsatkichlari bilan mahsulot birligi uchun sarflangan operativ vaqtni, ya’ni asosiy va yordamchi vaqtlarni aniqlash usuli fotoxronometraj deb ataladi.
Fotoxronometraj fotografiya va xronometrajning elementlarini o’z ichiga oladi. Uning fotografiya va xronometrajdan afzalligi shundaki uning yordamida to’la bir ish
27

kuni yoki uning bir qismi davomida ham fotografiya ham xronometraj ma’lumotlarni olish mumkin. Jumladan bir vaqtning o’zida ya’ni kuzatuv o’tkaziladigan vaqt ichida ish vaqti sarfining hakikiy normativ ma’lumotlarini, ishchining ish vaqti va jihozdan oqilona foydalanishida zoe ketayotgan vaqtlarning sababini aniqlash, operatsiyaning tarkibi va uning elementlari bo’yicha vaqt normativini va mahsulot ishlab chiqarish normasini belgilash, nihoyat, mehnat unumdorligini oshirish rezerflarini aniqlash hamda ularni ishlab chiqarishga joriy etish bo’yicha tadbirlar belgilash mumkin.

Fotoxronometraj o’tkazishda normalovchi dastlab fotografiya kuzatuv varaqasiga ishchining tayyorgarlik ishlari va ish joyiga xizmat ko’rsatishga ketgan vaqtni qayd qiladi, ishchi bu ishlarni tugatib, operativ ish bilan shug’ullana boshlashi bilan fotografiya o’tkazish kuzatuv varaqasini bir chetga qo’yib, kuzatuvchi xronometrajda o’tkazish kuzatuv varaqasini to’ldirib beradi. Agar smena davomida biror-bir sababiga ko’ra (ishchining ishdan chalgishi, mexanikni chiqarishi, mashinani remont qilish va xokazolarga kura) tanaffus qilinsa, u xolda normalovchi xronometraj kuzatuv varaqasini tuldirishni davom ettiradi.
Fotoxrometraj tugagach ma’lumotlar, ikkala kuzatuv varaqasi bo’yicha alohida-alohida ishlab chiqilib, tahlil qilinadi va tadbirlar belgilanadi.
Ishchining va jihozlarning xakikatda ish bilan band bo’lishi haqida o’rtacha ma’lumotlarni aniqlash maqsadida momentli kuzatuv uslubidan foydalaniladi. Bu uslubda ish vaqti sarfining absolyut miqdori qayd qilinmaydi. Ish vaqti sarfi toifa va turlarga bo’linib ularga shartli belgilar belgilanadi. Bunda ish harakatidagi har bir moment, ya’ni masalan ishchining operativ ish bilan shug’ullanishi, ish kutishi, gaplashib o’tirishi va hokazolarni shartli belgi bilan qayd qiladi.
Momentli kuzatuv uslubini o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish bosqichi yuqorida keltirilgan kuzatuv uslublari, ya’ni fotografiya xronometraj, fotoxronometrajlardan tubdan farq qiladi. Bu bosqichda quyidagi ishlar amalga oshiraladi:

28

1) tanlab olingan ob’yekt o’rganiladi, jumladan undagi ish urinlarining joylashuvi, ishchilar soni, mehnatni tashkil etish shakllari bilan tanishiladi.

2) matematik-statistik qonunlar asosida chiqarilgan formula yordamida kuzatuv vaqti yozib olish uchun talab qilinadigan momentlar miqdori, ya’ni kuzatiladigan momentlar soni aniqlanadi.

M=	2(1 n)100 ^2	(1.3.1)
	K * R

M - momentlar soni:

K - ish vaqtida ish bilan band bo’lish koeffitsienti.
Uning miqdori ilgari o’tkazilgan kuzatuv ma’lumotlariga asosan belgilanadi. R

• 
  kuzatuvlar natijasida yo’l ko’ylishi mumkin bo’lgan nisbiy xatolar miqdori (ko’pincha 3 foizdan 10 foizgacha bo’lgan miqdorda belgilanadi).
  

3) hisoblab chiqilgan kuzatiladigan momentlar sonini hisoblash asosida zarur bo’lgan ish urinlarini aylanib chiqish soni aniqlanadi:

As=	M	(1.3.2)
	Nc

Bu erda:
A - aylanib chiqishlar soni

M - momentlar soni
Nc - kuzatiladigan ob’yektlardagi ishchilar soni
4) bir aylanib chiqishga ketadigan vaqt aniqlanadi.

ta=	Tk	(1.3.3)
	A
	s
		29

T_k=kuzatuvning davom etish vaqti
Yuqoridagi ma’lumotlar aniqlangandan so’ng kuzatuvni boshlash mumkin. Kuzatuv o’tkazish bosqichida kuzatuv natijalari kuzatuv varaqasiga yozib boriladi. Varaqaning birinchi betiga umumiy ma’lumotlar keltiriladi. Ikkinchi betiga mahsus belgilar yordamida kuzatuv natijalari yoziladi. Bunda kuzatuvning har bir momenti nuqtalar yoki chiziqlar soni asosida belgilanadi. Bu momentlar sonini tezlik bilan sanab chiqish imkonini beradi

30

2. 
   “RO’ZIMATJON OTA” MCHJDA ISH VAQTIDAN FOYDALANISH
   

DARAJASI TAXLILI
2.1. Ish vaqtidan samarali foydalanish darajasi tahlili

Ish vaqti fondi miqdori jamiyat boyligining miqdorini belgilaydi. Yaratilgan moddiy boyliklar hajmi, faqat ularni ishlab chiqarishda sarflangan vaqtiga emas, balki, insonning aniq foydali faoliyatning samaradorligiga, o’z ish vaqtidan samarali foydalanganliga bog’liqdir.

Ish vaqtidan foydalanish va uning befoyda sarf bo’lishini har tomonlama tahlil qilish undan tejamli foydalanish va isrof bo’layotgan ish vaqtini bartaraf qilish, mehnatni ilmiy tashkil qilishning asosiy vazifalaridair. YUqori mehnat unumdorligiga erishishning shartlaridan biri ham ish vaqtidan to’liq foydalanishdir, ya’ni uni iqtisod qilishdir. Ish vaqtini iqtisod qilish - bu har qanday foydasiz, unumsiz, ishlab chiqarishga daxldor bo’lmagan ish vaqtining yo’qotish bilan bog’liq elementlarni bartaraf etishdir.
Ish vaqtidan to’liq foydalanish mehnat unumdorligini o’stirishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Ish vaqtidan oqilona foydalanish – bu mavjud resurslaridan iloji boricha to’liq foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarishni oshirishga qaratishdir.
Ish vaqtidan foydalanishning tahlil qilishning asosiy yo’nalishi ish vaqtining yo’qotishini tahlil qilishda, smena ichida ish vaqti yo’qotilishini aniqlash asosiy masala bo’lib, bu mehnat unumdorligini o’stirishning asosiy omillaridir.
Smena ichidagi yo’qotishning katta qismi tashkiliy texnik nosozliklar bilan sodir bo’ladi. Bunda xom-ashyo materiallari, detallarni, instrumentlarni o’z vaqtida bermaslik, joriy remont va mashinalar nosozligi kiradi. Bu bilan birga shuni aytib o’tish kerakki, smena ichidagi yo’qotishlarga ish joyini tayyorlamaslik, uning
31

tozaligiga rioya qilmaslik, intizomsizlik kabilar sabab bo’ladi. Topshirilgan ishni yaxshi bajarmaslik, belgilangan kun tartibini buzish, kechikish, ishdan erta ketish, sababsiz ishga chiqmaslik, ishlamasdan sexda bekor yurish, bularning hammasi mehnat intizxomini buzish hisoblanadi. Smena ichida bo’ladigan ish vaqtlarining yo’qotishlarini tahlil qilish, uni keltirib chiqargan sabablarini aniqlash – korxonalarning oldida turgan asosiy vazifadir. Menat unumdorligining o’sishi bevosita ish vaqtidan foydalanishga bog’liq. Afsuski, ko’p korxonalarda ish vaqtidan qoniqarsiz foydalaniladi. Ayniqsa, hozirda ishlab chiqarishni jadallashtirish sharoitida bekor yo’qotilgan har bir daqiqaning bahosi qimmatga tushmoqda. Butun sanoat bo’yicha har bir daqiqaning yo’qotilishi, millionlab so’mga kam mahsulot ishlab chiqarish demakdir. SHuning uchun mehnat unumdorligining oshishi bilan ish vaqti har bir daqiqasining ham qimmati oshib boradi. SHu sababli korxonalarning ish vaqti hajmini aniqlash va tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.

Korxonaning ish vaqti hajmi deb barcha xodimlarning bir yillik ish kunida
bajarishi lozim bo’lgan ish soatlari yig’indisiga aytiladi.
Ish vaqtini tahlil qilish uchun uning umumiy hajmini (UHIV) aniqlab olish
lozim bo’ladi. Ushbu ko’rsatkich barcha xodimlar sonini (X) har bir xodimning o’rtacha ishlagan ish kunlari (IK) va bir kundagi ish vaqti (Vx) muddatiga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Buning uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

UHIV = X * IK * Vx

(2.1.1)

Ish vaqti hajmini bevosita asosiy ish bilan band bo’lgan xodimlarni (AX) aniqlash uchun barcha xodimlar sonidan (X) boshqaruvda band bo’lgan xodimlar va

xizmatchilar (BX) soni ayriladi:
AX=X–BX	(2.1.2)

Ishchilar ish vaqti hajmini ham barcha xodimlar ish vaqti singari aniqlash

mumkin. Bu ko’rsatkich ishchilarning mehnat unumdorligini aniqlashda, unga ta’sir

32

etuvchi omillarni aniqlashda qo’llaniladi. Ish vaqti hajmining tahlili ushbu ko’rsatkichlarni aniqlashdan boshlanadi.

2.1.1-jadval.
“Ro’zimatjon ota” MCHJda ishchilarning ish vaqtidan foydalanish tahlili

		2013 yil
	Ko’rsatkichlar			Mutlaq farq
		Reja	Haqiqiy
1.	Ishchilarning o’rtacha yillik soni, kishi, (Is)	64	66	+2
2.	Bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan ish	232	229	-3
kunlari soni, (K)
3.	Ish kunining o’rtacha davomiyligi, (Tsm)	8	7.45	-0,55
4.	Jami bir yilda ishlangan kishi soat.	118784	112599,3	-6184,7

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, “Ro’zimatjon ota” MCHJ korxonasida ish vaqtidan foydalanish quyidagicha:

Ma’lumotlar hisobot yilida ish vaqti bo’yicha yo’qotishlar 6184,7 kishi/soatni tashkil etganini ko’rsatmoqda. Ish vaqtidan foydalanishga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi va ular quyidagi tartibda aniqlanadi:

1. 
   Ishchilar sonining o’zgarishi hisobiga
   

Ив₁ ИС_сх ИС _р К _р Т _{см. р} 2 232 8 3712 kishi-soat

2. 
   Ish kunlarining o’zgarishi
   

Ив₂ К _х К _р Т _{см. р} ИС 3 8 66 1584 kishi-soat

3. 
   Ish kuni davomiyligining o’zgarishi hisobiga
   

33

Ив₃ Т _см.х Т _{см. р} ИС_сх К _х 7,45 866 229 8312,7 kishi-soat

YUqoridagi barcha omillar yig’indisi

(+3712) - (-1584) + (-8312,7) = - 6184,7 kishi soatni tashkil etadi.
Hisob-kitob ishlari korxonada ish kunini kamayishi sababli 1584 kishi soat, ish kuni davomiyligining qisqarishi sababli 8312,7 kishi soat ish vaqtidan yo’qotilganini ko’rsatmoqda.
Ish vaqti bo’yicha jami 2ta salbiy omil bo’yicha yo’qotishlar 9896,7 (1584 + 8312,7) kishi-soatni tashkil etadi.
Korxona jamoasi ish vaqti bo’yicha yo’qotishlarni qoplash maqsadida operativ xolda yil mobaynida qo’shimcha 2 ishchi ishga qabul qilinib, ular hisobiga qo’shimcha 3712 kishi-soat ishlangan.
Ish vaqtidan samarali foydalanishga asosiy ta’sir ko’rsatgan omil bu ish vaqtidan ya’ni ish kuni davomiyli hisobiga to’gri kelmoqda. Shuning uchun xam ish kuni davomiyligidan yo’qotishlarni bartaraf qilish zarur.
Qo’shimcha ish kuchidan foydalanish evaziga ish vaqti bo’yicha yo’qotishlarni bir qismini qoplangan xolda mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarishga erishilgan.
Ish vaqti bo’yicha yo’qotishlar o’z navbatida mehnat unumdorligi darajasiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Agar qo’shimcha 2 ishchini jalb qilinmaganda yil mobaynida haqiqiy yo’qotilgan vaqt 6164,7 kishi soat emas, 9876 (6164,7+3712) kishi- soatni tashkil qilar edi.
Agar ish vaqtidan yo’qotilmaganda mahsulot ishlab chiqarish rejasini 2 ta ishchini qo’shimcha jalb qilmay xam bajarish mumkin edi. U xolda ish haqi fondi tejalib mehnat unumdorligi yana xam oshar edi.

34

Kun bo’yi va smena ichida vaqtdan yo’qotishlarga ta’sir qiladigan omillarni qo’yidagi jadval ko’rinishida aniqlab ularni foydali ish vaqti fondiga ta’sirini aniqlanadi. Foydali ish vaqti fondiga ta’sir qiladigan omillar jadvalda keltirilgan.