"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

Ish haqining shakl va tizimlari 
Ishbay ish shakli. 
Oddiy ishbay tizim. 
Bilvosita ishbay tizim. 
Akkord tizimi. 
Ishbay progressiv tizim. 
Vaqtbay shakli. 
Oddiy vaqtbay tizimi. 
Vaqtbay 
mukofot 
tizimi.

---

Oddiy ishbay ish haqida uning kattaligi ishlab chiqarilgan bitta buyum yoki 
ish uchun ishbay ratsenka quyidagicha aniqlanadi: 
И
T
P
ст

yoki
н
ст
t
Т
P


ст
Т
- bajarilayotgan ish razryadga mos soatli taorif stavkasi. 
И
- mahsulot ishlab chiqarishning saotli normasi. 
Н
t
- bir buyum ishlab chiqarishga sarflanadigan norma bo‘yicha vaqt, soat. 
Ishchi ishbay ishhaqini ishbay – mukofat tizimida o‘z ishi uchun to‘g‘ri ishbay 
ratsenkalar bo‘yicha haq oladi va qo‘shimcha tarzda mukofatlanadi. Buing uchun 
mukofatlash ko‘rsatkilari aniq o‘rnatilishi va ular har bir ishchiga etkazilishi 
kerak. 
Ish hakini to‘lashning bilvosita ishbay tizimida ishchining ish haqi miqdori u 
hizmat ko‘rsatayotgan asosiy ishbay ishchilar mehnati yakuniga bog‘liq holda 
keltiriladi. Ushbu tizim asosan yordamchi ishchilarga ish haqi to‘lashda 
qo‘laniladi. 
Akkort tizimida ishbay rassenka ishning butun hajmi ( alohida operatsiya uchun 
emas) uchun amaldagi vaqt me’yorlari yoki ishlab chiqarish me’yorlari va 
rassenkalar asosida o‘rnatiladi.Ish haq to‘lashning ishbay – progressiv tizimda 
ishchimexnatiga ular tomonidan ishlab chiqarish normallashini bajarish miqyosida 
to‘g‘ri ishbay rassenka, normadan yuqori ishlab chiqarganda esa oshirilgan 
rassenka asosida haq to‘lanadi. 
Hozirgi sharoitda ish haqning pudrat shakli keng qo‘lanilmoqda. Uning mohiyati 
ikki tomonlama shartnoma tuzilib, unda bir tomon ma’lum ishni bajarish 
majburiyatini yoki pudrat oladi, ikkinchi tomon esa ish tugatilganidan so‘ng, unga 
xaq to‘lash majburiyatini oladi. 
Ishchilar brigadasini ish haq quyidagicha aniqlanadi. 
I
br 
= R
br 
* V
br*x
bunda: 
R
br
– bir mahsulotning birligida ishbay rassenkasi 
V
br 
– brigadatomonidan haqqiy bajarilgan ish haq. 
Ish hajmi 
Ish haqining vaqtbay shaklida ishlovchi ishlangan ish vaqti miqdoriga bog‘liq 
holda pul ifodasida taqdirlanandi. Vaqtbay ish haqning oddiy vaqtbay va vaqtbay 
mukofat tizimlari mavjuddir. 
Oddiy vaqtbay ish haqni to‘lashda ishchining ish haqi quyidagicha aniqlanadi: 
I
v
= T
st
* t
u 
I
v
– ishchining ish haq. 
T
st 
– ma’lum razryad ishchisining soatli yoki kunlik taorif stavkasi. 
t
u 
– berilgan davrda ishlangan vaqt, soatda yoki ish kunlarida. 

---

Korxona rahbarlari, mutaxassislari va xizmatchilariga ish haqi to‘lashda mansab 
maoshlari tizimidan foydalaniladi. Mansab maosh deganda ish haqining mutloq 
miqdori tushiniladi. 
1) ishlab chiqarish hajmi va ishlovchilar sonining o‘zgarishi natijasida mehnat 
unumdorligining oshish normasi (%) 
%
100
100
100
100





СУ
У
МС
И
Р
У
R
o‘
– ishlab chiqarish hajmining rejada ko‘rsatilgan o‘sish normasi (%) 
I
su
– reja bo‘yicha ishlovchilarning o‘sish (%) 
2) Ro‘yxatdagi yordamchi ishchilarning soni quyidagicha aniqlanadi: 
S
К
Ж
Ж