"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

Kimyolashtirish
- ishlab chiqarishning hamma sohalarida kimyo fanining barcha 
yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarishning barcha jarayonlariga kimyoviy 
materiallarni, xom ashyo va materiallarni qayta ishlashning kimyoviy usullarini joriy 
etishdash iboratdir. Kimyolashtirish yordami bilan oldindan belgilangan xususiyatli 
xom ashyo materiallarni tayyorlash mumkin. Masalan, bo‘yoq va laklar, sintetik 
kauchuk, sintetik tola, plastmassalar va h.k.lar. 
O‘zbekiston Respublikasi juda katta fan-texnika salohiyatiga ega. Bu erda 
O‘zbekiston FA va 400 dan ortiq ilmiy-tadqiqot muassasi bo‘lib, ularda fan-texnika 
taraqqiyotining fundamental va amaliy muammolari tadqiq qilinadi, xususan, sanoat 
ishlab chiqarishiga uning ilmiy-texnika bazasini mustahkamlash borasida ilmiy va 
amaliy yordam ko‘rsatiladi. 
2
Махмудов Э., Рахмонова Ф. Модернизация – стратегический курс страны / Деловой партнер. 8-14 ноября, 2012 
г. 

---

51 
Yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish uchun uning iqtisodiy va ijtimoiy 
samaradorligni aniqlash kerak. SHu sababli yangi texnika va texnologiyalarni joriy 
etish asosida real sektor tarmoqlarida, jumladan, sanoat ishlab chiqarishida yuqori 
ko‘rsatkichlarga erishish uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini 
aniqlash zarur. 
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: 

mashina va mexanizmlar, jihozlar va asboblarning yangi hamda 
takomillashgan turlari va konstruktsiyalari; 

mahsulotning kimyoviy va fizik xossalarini, parametr va assortimentlarini 
yaxshilash; 

texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; 

jihozlarni modernizatsiyalash; 

bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; 

mehnatni tashkil etish va boshqarishning yangi va takomillashgan usullari; 

ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. 
Korxonalar, tarmoqlar va tarmoqlararo komplekslarda ishlab chiqarish sur’atini 
tezlashtirish, mahsulot hajmini ko‘paytirish, uning sifatini oshirish, ishlab 
chiqarishning foydaliligini ko‘tarish uchun fan-texnika tarqqiyotini jadallashtirish 
kerak. Bu ish ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobiga bo‘lishi mumkin. 
CHora-tadbirlar albatta, samarali bo‘lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, baholamasdan 
fan-texnika bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqarishga joriy etilmaydi. 
Fan-texnika taraqqiyoti tadbirlari iqtisodiy samarasini hisoblash tartibi uslubiy 
qo‘llanmalarda izohlab berilgan.Ularga quyidagilar kiradi: 

kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash bo‘yicha Namunali 
(Tipovaya) metodika; 

iqtisodiyotda yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan 
foydalanishning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 

korxonalar 
va 
ishlab 
chiqarish 
birlashmalari 
boshqaruvining 
avtomatlashtirilgan tizimining iqtisodiy samaradorligini hisoblash metodikasi; 

boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samaradorligini aniqlash metodikasi 
(GOST-24.702.85). 

mehnatni ilmiy tashkil etish, ya’ni MIT bo‘yicha chora-tadbirlarning iqtisodiy 
samaradorligini aniqlash metodikasi; 

atrof-muhitni muhofaza etish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun 
sarflangan harajatlarning iqtisodiy samarasini aniqlash uchun vaqtinchalik metodika. 
Yangi texnika samaradorligini hisoblash qiyosiy samaradorlikni aniqlash 
tamoyillariga asoslanadi. Hozirgi kunda bunday hisob-kitoblar real sektor tarmoqlarida 
yangi texnikadan, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanishning 
iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi asosida amalga oshiriladi. 
Bu metodikaga binoan iqtisodiy samara quyidagi formula yordamida ifodalanadi: 
S = (X
1 
- X
2
) x A
2
Bu erda: S - yillik iqtisodiy samara, so‘m; 
X
1
va X
2
- yanga texnika yordami bilan tayyorlangan mahsulot birligiga sarflangan, 
keltirilgan harajatlar (T

E
n 
x K); 

---

52 
A
2
-hisobot yilida yangi texnika yordamida ishlab chiqarilgan mahsulotning yillik 
hajmi. 
Yangi texnikaning samaradorligini hisoblash va tahlil etishda uning ijtimoiy 
natijalari va oqibatlarini ham hisobga olish kerak. Ular jumlasiga, mehnat sharoitlarini 
yaxshilash, xavfsizlik va qulaylikni ta’minlash, hodimlarning bilimi va ilmi hamda 
malakasini oshirish, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson faoliyati uchun eng yaxshi 
sharoitlar yaratish kiradi.