"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

Seminar mashg‘ulotlari savollari: 
1.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining mohiyati, mezonlari va 
ko‘rsatkichlari. 
2.
Harajatlarning umumiy va qiyosiy iqtisodiy samaradorligi. 
3.
Iqtisodiy samaradorlikni baholashda vaqt va noaniqlik omili. 
4.
Korxonada 
ishlab 
chiqarish 
unumdorligini 
oshirishning 
asosiy 
yo‘nalishlari. 
Mustaqil yechish uchun masalalar 
1-masala. 
Korxona ishlab chiqarishni avtomatik tarzda boshqarish (ASUP) tizimini 
joriy qildi. Korxonaning ushbu tizimni joriy qilishdan avvalgi va keyingi 
ko‘rsatgichlari quyida keltirilgan. 
Ko’rsatkishlar 
Joriy 
qilinguncha 
Undan so‘ng 
Sotilgan mahsulotning yillik hajmi, 
ming so‘mda 
80000 
81500 
1 so‘mlik sotilgan mahsulotga 
ketgan harajatlar, so‘m. 
0,90 
0,89 
Mahsulotni sotishdan olingan foyda, 
ming so‘m 
1100 
- 

---

43 
Kapital harajatlar, ming so‘m 
- 
260 
Topish kerak: 
ASUP joriy qilinishining iqtisodiy samaradorligi qanday? 
2-masala.
Korxonada ishlab-chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va 
avtomatlashtirishning 3- varianti yaratildi. Bunda kapital harajatlar bo‘yicha 
ko‘rsatgichlar (K) va mahsulot ishlab chiqarishning yillik hajmi tannarxi (S) 
quyidagicha (ming so‘m) 
1- variant – K
1
=1250; S
1
=7550 
2- variant - K
2
=1850; S
2
=6950 
3- variant - K
3
=2050; S
3
=6550 
Topish kerak: 
E
n
=0,16 bo‘lganda eng samarali (maqsadga muvofiq) variant qaysi biri 
bo‘ladi? 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining umumlashtiruvchi 
me’zoni bo‘lib, ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasi hisoblanadi va quyidagicha 
aniqlanadi. 
;
.
N
МД
М
инст
у

MD – yaratilgan milliy daromad 
N – ishchilar soni. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini eng muxim ko‘rsatkichlari 
bo‘lib, mexnat sig‘imi, kapital sig‘imi va fond sig‘imi hisoblanadi. 
A) mahsulotning mexnat sig‘imi hajmi mexnat unumdorligiga teskari ko‘rsatkich 
bo‘lib, u quyidagicha topiladi: 
Q
T
t

;
bunda, 
t- mahsulotning mexnat sig‘imi. 
T- moddiy ishlab chiqarishda sarflangan mexnat miqdori, 
Q- mahsulot hajmi (yalpi mahsulot) 
B) Ijtimoiy mahsulotning material sig‘imi hom - ashyo, meterial, yoqilg‘i, energiya, 
va boshqa mehnat predmetlari harajatlarining yalpi mahsulotga nisbati sifatida topiladi. 
Tarmoqlar mahsulotining material sig‘imi (m) korxonalar bo‘yicha ham moddiy 
harajatlarning (M) ishlab chiqarishgan mahsulotning umumiy hajmiga (Q) nisbati 
tarzda hisoblanadi; 
;
Q
M
m

V) Mahsulotning kapital aniqlash:
Q
К
Ка


; bunda 

---

44 
Q

- ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmining o‘sishi. 
К
- kapital qo‘yilmalarning umum hajmi. 
G) Mahsulotning fond sig‘imi; 
Q
F
t

; bunda: 
F 
– xalq xo‘jaligida asosiy fondlarning o‘rtacha qiymati, 
Q 
– mahsulot hajmi. 
Bundan tashqari xalq xo‘jaligida fond sig‘imiga teskari bo‘lgan fond qaytimi 
ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi: 
F
Q
t
кай

; 
Umumiy iqtisodiy samaradorlik quyidagicha hisoblanadi: 
A) Xalq xo‘jaligi bo‘yicha; 
К
Д
И
с


; bunda: 
Д

- milliy daromadning o‘sishi 
K 
– kapital qo‘yilmalar. 
B) alohida tarmoq va korxonalar bo‘yicha: 
К
Ф
И
с


Ф

- foydaning o‘sishi (tannarxning kamayishi) 
K – kapital ko‘yilmalar 
V) YAngi qurilayotgan korxonalar, sexlar va alohida tadbirlar bo‘yicha; 
К
Т
Н
М
с


; bunda 
K – qurilayotgan obyektning to‘la smeta narxi 
N – mahsulotning yillik ishlab chikarish hajmi 
T – yillik mahsulot tannarxi. 
Umumiy iqtisodiy samaradorlikning normativ koeffitsienti 0,16ga teng. 
YUqoridagi ko‘rsatkichlarning teskarisi kapital qo‘yilmalarning ularning evaziga 
erishilgan iqtisodiy samara hisobiga qoplanish muddatini ko‘rsatadi, ya’ni 
a) 
Д
К
Т
коп


b) 
Ф
К
Т
коп


v) 
Т
Н
К
Т
коп


Nisbiy iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichi sifatida keltirilgan harajatlar 
minimumi ko‘rsatkichi qabul qilingan: 
min
*



i
n
i
келi
K
E
Т
Х
bunda 
келi
Х
-keltirilgan harajatlar (i-variant bo‘yicha) 

---

45 
i
Т
-joriy harajatlar (tannarx) 
n
E
-iqtisodiy samaradorlikning normativ koeffitsienti. 
i
K
- kapital qo‘yilmalar.