Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olish va ulardan foydalanish samaradorligi tahlili

 XULOSA 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish zahiralari 
hisobi va ulardan foydalanish tahlilining nazariy asoslariga bag’ishlangan 
mazkur bobda, korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanishning 
ahamiyati, ular tahlilining maqsadi, vazifalari va axborot manbalari, ishlab 
chiqarish zahiralari hisobini tashkil etishning maqsadi, vazifalari va me’yoriy- 
huquqiy asoslari batafsil aks ettirilgan. 
Shuningdek, 
iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
sharoitida 
korxonalarningishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish tahlilining eng 
asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 
-
korxonalarning zaruriy moddiy resurslari bilan ta’minlanganlik darajasini 
aniqlash; 
-
ishlab chiqarish zahiralarini korxonaga etkazib berish hajmini, 
kompleksliligini, sifatliligini, sortliligini hamda maromiyligining darajasini 
belgilash; 
-
ishlab chiqarish zahiralarini etkazib berish borasida korxonalararo 
tuziladigan shartnomalarning o’z vaqtida tuzilganligini aniqlash; 
-
moddiy-texnika ta’minoti belgilangan rejasining haqiqatga mosligini 
tekshirish; 
-
transport-tayyorlov xarajatlarini hisoblash; 
-
ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini 
aniqlash va ularni mahsulot hajmiga hamda uning tannarxiga ta’sirini miqdor 
jixatdan hisoblash; 
-
muhim samaradorlik ko’rsatkichlari va ularning o’zgarishini omilli tahlil 
qilish; 
-
ishlab chiqarish zahiralari aylanuvchanligini o’rganish; 
-
ishlab chiqarish zahiralariga baho berishda foydalanilmay qolgan ichki 
imkoniyatlarini aniqlash, tahlil etish va boshqalar. 

---

45 
Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish tahlilini yanada 
chuqurroq amalga oshirish uchun hisob ma’lumotlariga taaluqli bo’lmagan, 
ya’ni qo’shimcha ma’lumotlardan foydalanish lozim bo’ladi. Bunday 
ma’lumotlar tarkibiga bank, moliya, soliq inspektorlari tomonidan tuzilgan 
dalolatnoma, inspektorlar taqdim etgan ma’lumotlar, auditorlik xulosalari, radio 
va televideniya ma’lumotlari, ommaviy axborot vositalari manbalari, ishchi va 
xizmatchilar bilan bo’lgan muloqot natijalari kiradi. Har bir korxona ishlab 
chiqarish uchun zarur ishlab chiqarish zahiralarini tashkil qiladi va uni rejali 
ravishda to’ldirib boradi.
“Ishlab chiqarish zahiralari hisobining amaliy asoslari” deb nomlangan 
bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobida ishlab chiqarish zahiralari harakatini 
buxgalteriya schyotlari va hujjatlarida aks ettirish tartibi, ishlab chiqarish 
zahiralarini baholash tartibi hamda ular hisobini takomillashtirish masalalari 
talaba shaxsiy fikr-mulohazalari asosida bayon qilingan. Jumladan, ushbu bobda 
Materiallarni to’g’ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqlash 
muhimdir. Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha materiallarni joriy 
hisobda hisobga olishda ularning haqiqiy qiymatini bilish juda muhim. Xalqaro 
savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va 
qoplanadigan transport tariflari, yuklarning sug’urta to’lovlari, eksport soliqlari 
va bojxona yig’imlarining malum tartibda qoplanishi va uni tomonlar 
qoplanishini belgilash zarur. 
Ishlab chiqarish zahiralarining kirim va chiqim operatsiyalari bo’yicha 
kundalik rasmiylashtirilgan boshlang’ich hujjatlar belgilangan muddatda 
korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Materiallarning ombordagi hisobi 
operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu 
usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda materiallarning ombordagi hisobi 
son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada 
yuritiladigan hisob materiallarning harakati bo’yicha omborda rasmiylashtirilgan 
boshlang’ich 
hujjatlardagi 
malumotlarga 
asoslanadi. 
Omborlarda 
rasmiylashtirilayotgan boshlang’ich hujjatlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini 

---

46 
buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar 
to’g’riligi ombor varaqalarining «nazorat» bo’limida imzo bilan tasdiqlanadi. 
Hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik 
hisob malumotlari bilan taqqoslanadi. 
AVECO usuli materiallarning o’rtacha narxlariga asoslangan. Bu usul 
bo’yicha har bir birlikning qiymati davr boshlarida o’xshash birliklarning 
o’rtacha o’lchanadigan qiymatidan va davr mobaynida sotib olingan va ishlab 
chiqarilgan o’xshash birliklar qiymatidan belgilanadi. O’rtacha qiymat davriy 
asosda yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo’lgan vaziyatga ko’ra, har 
bir qo’shimcha etkazib berish davomida hisoblanishi mumkin. 
FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi 
bo’yicha baholanadi, so’ngra ikkinchi partiya bahosi bo’yicha va hokazo. FIFO 
usulida xom-ashyo, materiallar va tovarlar kelib tushish tartibi bo’yicha 
baholanadi. Bu shundan dalolat beradiki, materiallar tannarxining qismi sifatida 
nisbati oldingi bahoda haqiqatda ushbu materiallar yuqori yoki past narxda sotib 
olinganligidan qat’iy nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy 
bahosini aks ettiradi. Inflyatsiya davrida FIFO usulidan qo’llanilsa, sof 
foydaning eng yuqori darajasiga erishiladi. LIFO usulida materiallar ishlab 
chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo’yicha yoziladi, so’ngra avvalgi