«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

5.5.2. Difаsi.fаsi.erentsial rele
Tortuv   elektr   dvigatellarning   qo‘zg‘atishini   susaytiruvchi   kontaktorlarni
160

---

avtomat ravishda ulash uchun o‘tish relelari ishlatiladi. Kuch zanjirlarida elektr
toki   yo‘nalishining   o‘zgarishi,   tortuv   generatori   tashqi   tavsifining   aniq   bir
nuqtalarida   amalga   oshirilishi   kerak,   ya’ni   tortuv   generatori   tok   kuchi   va
kuchlanishining ma’lum nisbatida yuz berishi kerak.   Shuning uchun ham o‘tish
relesi ikkita g‘altakka ega.
Relening   kuchlanish   g‘altagi   tortuv   generatorining   kuchlanishiga   ulangan
bo‘lib,   uning   magnitlovchi   kuchi   tortuv   generatorining   kuchlanishiga
mutanosibdir.   Tok   g‘altagi   tortuv   generatorining   qo‘shimcha   qutblari
chulg‘amlariga parallel ulangan va uning magnitlovchi kuchi tortuv generatorining
tokiga   mutanosib   bo‘ladi.   Zamonaviy   lokomotivlarda   RD-3010   turidagi   o‘tish
relesi qo‘llanadi (5.40- rasm). 
5.40-rasm. RD-3010 o‘tish relesi
Rele kuchlanish va tok g‘altaklariga ega, ularning orasida yakor joylashgan.
G‘altaklar   umumiy   magnit   o‘tkazuvchiga   mahkamlangan   bo‘lib,   alohida
o‘zaklarga ega. Tok g‘altagining o‘zagi vint yordamida, yakor va o‘zak orasidagi
havo   tirqishini   o‘zgartirish   uchun   siljitishi   mumkin.   Yakor   ustunga   o‘rnatilgan
o‘qga   qotiriladi   va   prujina   yordamida   uzilgan   holatda   ushlab   turiladi.
161

---

Qo‘zg‘aluvchi   kontaktlar   relening   yakoriga   mahkamlanadi.   Qo‘zg‘almas
kontaktlar   esa   izolyatsiyalangan   magnit   o‘tkazuvchi   plankaga   mahkamlanadi.
Kontakt   guruhlari   va   yakorning   bir   qismi   prujinalar   va   himoya   kojuxi   bilan
yopiladi (5.41 - rasm). 
5.41-rasm. RD-3010 o‘tish relesi:
1- kuchlanish g‘altagi; 2-o‘zak; 3-yakor; 4-o‘zak; 5-tok g‘altagi; 6-vint; 7-qo‘zg‘almas
kontaktlar; 8-qo‘zg‘aluvchi kontaktlar; 9- ustun; 10- o‘q; 11- himoya kojuxi 12-prujina; 13-
umumiy magnit o‘tkazgich
Dizelning   o’zgarmas   quvvatini   o‘zgartirmasdan   ushlab   turish   uchun
lokomotivlarning harakatlanish  tezligi oshganda, tortuv generatorining tok kuchi
kamayadi, kuchlanishi esa ortadi. Tok g‘altagi hosil qiladigan kuch kamayadi va
kuchlanish   g‘altagining   kuchi   esa   ko‘payadi.   Ma’lum   sharoitlarda   (kuchlanish
g‘altagi   tomonidan   hosil   qilanadigan   kuch,   tok   g‘altagi   va   prujina
kuchlanishlarining yig‘indisidan katta bo‘ladi) relening yakori kuchlanish g‘altagi
o‘zagini o‘ziga tortadi va kontaktlarni ulaydi (5.42 – rasm). 
162

---

O‘tish   relesi   kichik   qaytarish   koeffitsienti   bilan  tayyorlanadi,   ya’ni   ulash
toki o‘chirish tokidan katta bo‘lishi kerak. Aks holda rele ulash-o‘chirish tartibida
ishlash holatiga o‘tib qoladi.
Haqiqatan   ham,   susaytirilgan   qo‘zg‘atishga   o‘tishda   tortuv   elektr
dvigatellarining magnit maydoni qo‘zg‘alishi kamayadi, tortuv elektr dvigateli va
tortuv   generatori   yakorinnig   toki   ko‘payadi.   Tortuv   generatorining   kuchlanishi
tashqi   tavsif   bo‘yicha   kamayadi   (dizelning   o’zgarmas   quvvatini   saqlab   qolish
uchun). Natijada, o‘tish relesi ulanganda uning tok g‘altagida tok kuchi o‘sadi,
kuchlanish esa kamayadi. Agar rele katta qaytarish koeffitsientiga ega bo‘lganda
edi, unda u shubhasiz o‘chib qolgan bo‘lar edi. Bu esa qaytadan to‘liq qo‘zg‘atish
holatiga   o‘tishga   muvofiq   bo‘lib,   agar   harakat   tezligi   o‘zgarmaganda,   rele
yangidan   ulanar   edi.   Shunday   qilib,   rele   davriy   ravishda   ulanib-uzilish  ishlash
tartibiga o‘tib qolar edi. Bunday tartib qo‘ng‘iroqli ishlash deb nomlanadi. Zarur
bo‘lgan   qaytarish   koeffitsientining   kerakli   kattaligi,   tok   g‘altagi   va   kuchlanish
g‘altaklari   orasidagi   tirqishni   o‘zgartirish   bilan   amalga   oshiriladi.
Lokomotivlardada   qo‘llanadigan   o‘tish   relelarini   qaytarish   koeffitsienti   qiymati
0,15-0,16   ga   teng.   O‘tish   relesi   prujinaning   tarangligini   o‘zgartirish,   o‘zakning
o‘rni, qo‘zg‘almas  kontaktlarning  balandligi va  yakorning tayanchi  balandligini
o‘zgartirish   natijasida   rostlanadi.   RD-3010   o‘tish   relesining   tavsifi   5.7-jadvalda
keltirilgan.
163

---

5.42-rasm. O‘tish relesining ishlash tartibi 
5.7-jadval. 
RD-3010 o‘tish relesining tavsifi
Ko’rsatkichlari
Qiymatlari 
Kontaktlar
Nominal kuchlanish, V
110
Nominal tok, A
3,0
Miqdori
Bitta ulovchi
Rastvor, mm
2,0
Proval, mm
1,0
Bosilish kuchi, N
0,4
G‘altak
Tok
Kuchlanish
Izolyatsiya kuchlanishi, V
900
900
Nominal tok, A
1,5
0,2
Ishga tushishi toki, A
0
0,075-0,085
1,0
0,155-0,165
Qo‘yib yuborish, ajratish toki, A
0
0,022-0,032
1,3
0,052-0,065
O‘ramlar soni
550
7000
O‘tkazgich turi
PEV-2
PEV-22
O‘tkazgich diametri, mm
1,0
0,29
G‘altak qarshiligi, Om
1,55
260