Ish vaqti va dam olish vaqti

3. Dam olish vaqti va uning huquqiy kafolatlari
Mehnat Kodeksining 126-moddasiga binoan, dam olish vaqti - bu xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo’lgan va bundan u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir. Xodim ishdan ozod etib qo’yilgan va mehnat vazifalarini bajarish bilan band bo’lmagan (masalan, davlat yoki jamoat vazifalarini bajarish, ta’lim olish, malaka oshirish va shu kabilar bilan bog’liq holda) boshqa davrlar dam olish vaqtiga kiritilmaydi, chunki xodim bunday davrlardagi vaqtni o’zi xohlaganidek tasarruf etish va undan o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanish imkoniyatiga ega emas. Ijtimoiy ta’tillar ham dam olish vaqtiga kiritilmaydi, negaki ularning hammasi tamomila belgilab qo’yilgan maqsadga ega bo’ladi. Xodimga bunday ta’llar dam olish, hamda ish qobiliyatini tiklash uchun emas, balki masalan, bolani parvarishlash uchun, o’qish uchun, darslik yozish bilan bog’liq ish uchun, nomzodlik yoki doktorlik dissertatsiyasini yoqlash va shu kabi maqsadlar uchun beriladi.
Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlarida dam olish vaqtinig quyidagi turlari nazarda tutilgan:
-ish kuni (smena) davomidagi tanaffuslar;
-kundalik lam olish (smenalararo tanaffus);
-dam olish kunlari (uzluksiz har haftalik dam olish);
-har yilgi bayram (ishlanmaydigan) kunlari;
-ishlan ozod etib qo’yiladigan qo’shimcha dam olish kunlari;
Ish kuni davomidagi tanaffuslar. Ishdagi tanaffuslar–bu ichki mehnat tartibi qoidalari yoki boshqa lokal normativ hujjatlarda, agar ular bo’lmasa-xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan, muayyan hollarda esa bevosita qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan ish kuni mobaynidagi shunday davrki, unda xodim mehnat vazifalarini bajarishdan ozod etib qo’yiladi. Huquqiy rejim inobatga olingan holda, ko’proq ikki turdagi tanaffuslar beriladi:
-ish vaqtiga qo’shilmaydigan, dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan tanaffuslar;
-ayrim toifadagi xodimlarga beriladigan, odatda, ish vaqtiga qo’shiladigan tanaffuslar.
Ish kuni davomidagi tanaffuslardan biri-dam olish va ovqatlanishi uchun beriladigan tanaffus bo’lib, u ish vaqtiga kiritilmaydi. Barcha xodimlarga shunday tanaffus berish majburiy ekanligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan. Mehnat Kodeksi 127-moddasining ikkinchi qismiga binoan, dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan tanaffusning boshlanish va tugash vaqti ichki mehnat tartibi qoidalarida, ish smenasi jadvallarida yoki xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan bevosita mehnat shartnomasida belgilab qo’yiladi. Ish vaqtining normal muddatida ishlayotgan korxonalarga amaliyotda bunday tanaffuslarga ko’picha ish kuni boshlanganidan keyin to’rt soat o’tgach, chiqilishi belgilangan bo’ladi. O’zining oshxonasi, qahvaxonasi, bufeti, hamda turli kompleks taomlar tayyorlanadigan boshqa umumiy ovqatlanish nuqtalari bo’lgan korxonalarda normal ovqatlanishga yetarli muhlatdagi, masalan, muddati 30 minutlik tanaffus beriladi. Bunday sharoit bo’lmagan taqdirda tanaffus muddati, tabiiyki, uzaytirilishi lozim.
Ish vaqti jamlab hisobga olinganda ayrim kunlari kudalik ish (smena) muddati, aytaylik, 10, 11 yoki 12 soatga borganda, korxonada da olish va ovqatlanish uchun xodimlarga ikki marta tanaffus berish nazarda tutilmog’i kerak. Aksincha, ish vaqtining qisqartirilgan muddatida, to’liqsiz ish kuni va shu kabilarda tanaffusni umuman belgilamaslik ham mumkin.
Ba’zi korxonalarda ishlab chiqarish sharoitlari ko’pincha ishni to’xtatib turishga imkon bermaydi, binobarin, dam olish va ovqatlanish uchun xodimlarga tanaffus belgilashning iloji ham yo’q. Chunonchi, bolalar bog’chasi tarbiyachisi bolalarni qarovsiz qoldirib, ishdagi tanaffusdan o’z xohishiga ko’ra foydalana olmaydi. Nazorat o’tkazish punkti nazoratchilari, axborotni uzluksiz, qabul qilib uzatish pultida ishlayotgan operatorlar va shu kabi kasb egalari navbatchilikni tashlab keta olmaydilar.
Bunday ishlarni bajaruvchi xodimlarga ish beruvchi bevosita ish vaqtida ovqatlanib imkoniyatini ta’min etishi shart. Jumladan, bolalar bog’chasi tarbiyachilariga ovqatlanib olish uchun belgilanadigan vaqt, masalan ular tarbiyasida bo’lgan bolalarning ovqatlanish vaqtiga to’g’rilanishi yoki boshqa vaqt tayin etilishi (aytaylik, yasli grappasidagi bolalar ovqatlanib bo’lib, uxlash uchun yotgan paytda) mumki.
Mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda yuqorida aytib o’tilganidek, bajarilayotgan ishlarning o’ziga xos jihati va xususiyatlarini, hamda boshqa holatlarni inobatga olib, dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan tanaffuslardan tashqari, qo’shimcha tanaffuslar berish ham nazarda tutilishi mumkin. Ana shunday tanaffuslardan biri Mehnat Kodeksining 236-moddasida nazarda tutilgan va u bolani ovqatlantirish uchun ayollarga beriladi. Bu tanaffuslar har uch soat oralatib har biri 30 minutdan kam bo’lmagan muddat bilan berilishi kerak. 2 yoshga to’lmagan ikki yoki undan ortiq bolasi bo’lgan taqdirda tanaffusning muddati kamida bir soat qilib belgilanadi. Bolani ovqatlantirish uchun beriladigan tanaffuslar ish vaqtiga kiritiladi va o’rtacha oylik ish haqi hisobi bo’yicha haq to’lanadi. Chunonchi, kompyuter va tashkiliy texnika bilan ishlovchilar uchun O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirining o’rinbosari, bosh sanitariya vrachi tomonidan 1996 yil 20 sentyabrda tasdiqlagan saitariya qoidalari va normalariga binoan kompyuterda ishlaganda har bir yarim-ikki soatda keyin muddati 10-15 minutlik qo’shimcha tanaffuslar bo’lishi, tushlik tanaffus muddati kamida 40 minut bo’lishi belgilab qo’yilga. Yuqorida zikr qilingan dam olish uchun beriladigan qo’shimcha tanaffuslar ish vaqtiga kiritilishi lozim.
Kundalik dam olish. Kundalik dam olish–bu bir ish kuni (smena) tugashi bilan keyingi kungi (smenadagi) ish boshlanishi o’rtasidagi vaqtdir. Kundalik dam olishning eng kam muddati qonun bilan belgilab qo’yilgan. Mehnat Kodeksining 128-moddasiga binoan, u o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas.
Har haftalik dam olish. Har haftalik dam olish deganda xodimlarga har hafta uchun kafolatlangan ishdan xoli dam olish kunlari tushuniladi. Xodimlarga har bir ish haftasida dam olish kunlari kafolatlangan bo’lib, ularning soni (bir yoki ikki dam olish kuni) korxonada joriy etilgan ish haftasi turiga bog’liqdir. Chunonchi, Mehnat Kodeksining 129-moddasiga binoan, besh kunlik ish haftasida xodimlarga haftada ikki dam olish kuni, olti ish kunlik haftasida esa bir dam olish kuni berilishi kerak. Uzluksiz ishlab chiqarishga asoslangan korxonalar xodimlarining dam olish kulari kalendardagi dam olish kunlariga to’g’ri kelmasligi mumkin va ular belgilangan tartibda korxonada tasdiqlangan ish smenasi jadvallariga binoan, xodimlarning har bir guruhiga haftaning turli kunlarida navbati bilan berib borilishi mumkin. Shu sababli, agar bunday korxonalarda jadval bo’yicha ish smenasi yakshanba kuniga to’g’ri kelib qolsa, bunday paytda yakshanba kuni oddiy ish kuni sanaladi.
Vaxta usulida ishlashning o’ziga xos xususiyati qat’iyan taqozo qiladiki, bunday usulda ishlagan davrda ish jadvaliga har haftalik dam olish kunlarini kiritish maqsadga nomuvofiqdir. Birinchidan, bu narsa xodimning manfaatlariga mos emas, chunki uning o’z olasi davrasida dam olishni ta’minlay olmaydi. Buning ustiga vaxta usulida ish bajaradigan joylarda ko’pincha dam olish, uchun tuzukroq sharoit bo’lmaydi. Bundan tashqari, vaxta usulida ishlaganda ishlab chiqarish–texnikaviy sharoitlarga ko’ra, odatda, ishlarni to’xtatib turish mumkin bo’lmaydi. Ana shularni inobatga olib, vaxta usulida ishlash davriga to’g’ri keladigan har haftalik dam olish kunlarini olti haftasida bir va bsh kunlik ish haftasida ikki dam olish kuni hisobidan kelib chiqib, jamlab boriladi va vaxtalararo dam olish vaqtida beriladi.
Bayram kunlari. Bayram kuni-bu mamlakat hayoti uchun, uning tarixi uchun yoki xalqi uchun muhim ahamiyatga molik voqyea-hodisaga bag’ishlab, belgilagan tartibda e’lo qilingan kalendar sanadir. Mehnat Kodeksining 131-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasida quyidagi kunlar bayram (ishlanmaydigan) kunlardir:
1-yanvar-Yangi yil;
8 mart-Xotin qizlar kuni;
21 mart-Navro’z bayrami;
9 may –Xotira va qadrlash kuni;
1 sentyabr-Mustaqillik kuni;
1 oktyabr-O’qituvchi va murabbiylar kuni;
8 dekabr-Kostitutsiya kuni;
Ro’za hayit (Iyd al-Fitr)–diniy bayramning birinchi kuni;
Qurbon hayit (Iyd al-Adha)-diniy bayramning birinchi kuni.
Qonun bilan belgilab qo’yilgan bayram (ishlanmaydigan) kunlarini ish beruvchi ish kuni deb e’lon qilishga yoki ularni boshqa bir kunga ko’chirishga haqli emas.
Qonun ayrim ishlarni bayram (ishlanmaydigan) kunlari bajarish imkoniyatiga yo’l qo’yadi, hamda ularning aniq ro’yxatini belgilab beradi. Chunonchi, Mehnat Kodeksi 132-moddasining uchinchi qismiga binoan, ishlab chiqarish-texnika sharoitlari va boshqa sharoitlarga (uzluksiz ishlaydigan korxonalar, ob’yektlarni qo’riqlash, ularning xavfsizligini ta’minlash kabilarga) ko’ra, ishni to’xtatib turish mumkin bo’lmagan joylarda, aholiga xizmat ko’rsatish zarurati bo’lgan ishlarda, shuningdek, kechiktirib bo’lmaydigan ta’mirlash ishlarida bayram (ishlanmaydigan) kunlari ishlashga yo’l qo’yiladi. Har qanday holda ham, bayram (ishlanmaydigan) kunlaridagi ish uchun kamida ikki hissa miqdorida haq to’lanadi.
Ishdan xoli, qo’shimcha kunlar. Ishdan xoli qo’shimcha kunlar-shunday ish kunlariki, bunday paytlarda muayyan maqsadlarni amalga oshirishi uchun xodim o’z mehnat vazifalarini bajarishdan ish haqi saqlangan holda ozod etib qo’yiladi. Bu ta’rifdan ko’rinib turibdiki, ishdan xoli, qo’shimcha kunlarda dam olish vaqti bilan umumiy ko’pgina belgilar bor: ana shu kunlar ichida xodimlar mehnat vazifalarini bajarishdan ozod etilgan bo’ladi; ularning ish joyi va ish ish haqi saqlanib turadi. Shu bilan birga, xodimlarga beriladigan ishdan xoli, qo’shimcha kunlarning hammasini ham dam olish vaqti sirasiga kiritib bo’lmaydi, chunki bunday kunlar xodimlarga, qonun hujjatlarida oldindan belgilab berilgan boshqa maqsadlarni amalga oshirish uchun (boshqa ish qidirish uchun, o’qish uchun vash u kabilar uchun) beriladi. Mehnat Kodeksi quyidagi toifadagi xodimlarga ish beruvchi tomonidan ishdan xoli, qo’shimcha kun berilishi shart ekanligini nazarda tutadi: 
-nogiron bolani tarbiyalayotgan ota-onasidan biriga (homiyga, vasiyga);
-donorlarga;
-ish beruvchining tashabbusi bilan mehnat shartnomasi bekor qilinishi to’g’risida ogohlantirilgan xodimlarga;
-ishlab chiqarishdan ajralmagan holda, ta’lim muassasalarida o’qiyotgan xodimlarga.
Qonun hujjatlarida barcha xodimlar uchun nazarda tutilgan har haftalik dam olishdan tashqarii, Mehnat Kodeksi nogiron bolasini tarbiyalayotgan ota-onaning biriga (homiyga, vasiyga)-bola 16 yoshga to’lguncha qadar davlat ijtimoiy sug’urtasi mablag’lari hisobidan bir kunlik ish haqi miqdorida, haq to’lagan holda oyiga qo’shimcha bir dam olish kuni berilishini kafolatlab qo’ydi. Mazkur xodim qonun hujjatlari bilan qo’shimcha dam olish kuni kafolatlangan toifadagi shaxslar sirasiga kirishini tasdiqlovchi hujjatlarning aniq ro’yxatini belgilab qo’yish zarur. Bunday hujjatlar jumlasiga quyidagilarni kiritsa bo’ladi:
-xodimning chindan ham nogiron bolasi bor ekanligi xususida ijtimoiy ta’minot organi bergan hujjat;
-nogiron bolaning tug’ilganlik guvohnomasi.
Bundan tashqarii, mazkur imtiyozdan ota-onaning qaysi biri foydalanmayotganligi to’g’risida hujjat (masalan, ish joyidan ma’lumotnoma) yoki ota-onadan birontasi vafot etgan bo’lsa, shu xususidagi guvohnomani taqdim etish taomili nazarda tutilishi mumkin.
Agar, qo’shimcha dam olish kuni olish huquqidan vasiy yoki homiy foydalanayotgan bo’lsa, u chindan ham vasiy (homiy) ekanligini tasdiqlovchi hujjatni ish beruvchiga taqdim etishi kerak.
Mehnat Kodeksi 167-moddasining uchinchi qismiga muvofiq donorlik qilgan xodimlar tekshiruvdan o’tadigan va quyish uchun qon topshiradigan kuni ishdan ozod etiladi. Bundan tashqarii, ana shunday xodimlarga har safar quyish uchun qon topshirgan kunning ertasiga dam olish uchun bir kun beriladi. Tekshiruvdan o’tadigan va quyish uchun qon topshiradigan kuni ishdan ozod etilgan davr uchun, shuningdek qon tekshirilganidan keyin berilgan dam olish kunlari xodimning o’rtacha ish haqi saqlanadi.
Mehnat Kodeksi 102-moddasining oltinchi qismiga binoan, ogohlantirish muddati davomida mehnat shartnomasini xodimning aybli xatti-harakatlar sodir etganligi munosabati bilan bekor qilish to’g’risidagi ogohlantirishni istisno qilganda, xodimga boshqa ish qidirish uchun haftada kamida bir kun shu vaqt uchu nish haqi saqlangan holda, ishga chiqmaslik huquqi beriladi. Chunonchi, mehnat shartnomasi xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyati o’zgarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi munosabati bilan bekor qilinganda ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilish niyati haqida xodimni ikki, oy oldin yozma ravishda (imzo chektirib) ogohlantirilishi shart. Mehnat shartnomasi xodimning bajarayotgan ishga loyiq emasligi munosabati bilan bekor qilingan taqdirda xodim kamida ikki hafta oldin ogohlantirilishi kerak.
Mehnat Kodeksi ishni ta’lim bilan qo’shib olib borayotgan shaxslar uchun bir qator imtiyozlar belgilab bergan. Ana shunday imtiyozlar jumlasiga o’qish ta’tillari, shuningdek, ishdan xoli qo’shimcha kunlar berishini kiritish mumkin. Umumta’lim maktablarining o’quvchilari olti kunlik ish haftasi joriy etilgan bo’lsa, o’quv yili mobaynida kamida o’ttiz olti ish kuni yoki shunga muvofiq keladigan miqdorda ish soati davomida ishdan ozod qilinadi. Ishdan ozod qilingan vaqt uchun o’quvchilarga asosiy ish joyida oladigan o’rtacha oylik ish haqining kamida ellik foizi to’lanadi, lekin bu belgilangan eng kam mehnat haqi miqdoridan oz bo’lmasligi kerak. Mehnat Kodeksining 255-moddasiga muvofiq, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda, ta’lim olayotgan xodimlarga diplom loyihasini (ishini) bajarish yoki bitiruv imtihonlari topshirishdan oldingi o’n o’quv oyi davomida, mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish uchun olti kunlik ish haftasi bo’lganda haftada kamida bir kun o’rtacha ish haqi saqlangan holda ishdan ozod etiladigan kun beriladi.