balari miqdoriy va tarkibiy jihatdan o ‘zgarib boradi.Bu holat dast-
labki hujjatlarda aks ettirilib, so‘ngra buxgalteriyada sintetik hisob
yuritiladi va schyotlarda ikki yoqlam a yozuv orqali aks ettiriladi.
Oy oxirida esa har bir schyotlar b o ‘yicha qoldiq summalar aniqla
nadi. B a’zi schyotlar esa bekitiladi. Bu haqda kelgusi mavzular-
da kengroq to ‘xtalib o ‘tamiz. Schyotlardagi
oxirgi qoldiqlardagi
m a’lumotlar bosh kitobga ko‘chiriladi va balansga o ‘m atilgan tarti-
bda aks ettirib chiqiladi. Buxgalteriya balansi aktiv va passiv qismi-
da ifodalangan m aium otlam i mol-mulk tarkibi, m ablag‘lam ing ta-
alluqligi hamda majburiyatlar muddatlari b o ‘yicha guruhlash m um
kin ( 3 .1 1-chizma).
B A I.A N S
A K T IV
K o 'c h m a s inulk,
obo ro td ag i m a b la g 'la r
P A S S IV
K ap ital
M a jb u r h a tla r
•
3.1.1-chizma. Balans aktiv va passiv moddalarini guruhlash.
Balansning aktiv va passiv tomonlari o ‘z moddalariga ega
hamda ularda xo‘jalik m ablaglari va xo‘jalik m ablaglarining ke-
lai manbalarining oxirgi qoldig‘i k o ‘rsatiladi.
72
Aktiv tomoni ikki b o lim d an iborat b o ‘lib, I b o ‘lim «Uzoq
muddatli aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: asosiy vosita-
lar, lizingga olingan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, moliyaviy
qo‘yilmalar, o ‘matiladigan asbob-uskunalar, kapital qo‘yilmalar.
uzoq muddatli debitorlik summalari.
K o‘rib o ‘tganimizdek, «Uzoq muddatli aktivlar»ga korx-
onada bir yildan ortiq xizmat qiladigan m a b la g ia r kiradi.
Qolgan
m ablag‘lar joriy aktivlar hisoblanadi.
II bo‘lim «Joriy aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi:
ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor
mahsulot, pul m a b lag lari, debitorlik summalari va boshqalar
Balansning passiv tomoni ham ikki bo‘limdan
iborat b o lib , 1
b o iim « 0 ‘z m ablag‘larining manbalari» deb nomlanib, quyidag
ilar kiradi: ustav kapitali, zahira kapitali, taqsimlanmagan foyda,
kelgusi davr daromadlari va hokazolar.
II b o iim «Majburiyatlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi:
bankdan olingan kreditlar, bankdan tashqari korxonalardan olingan
qarzlar, olingan b o ‘naklar va kreditorlik majburiyatlari.
Balansda aks ettiriladigan xo‘jalik m ab lag lari
va ularning ke-
lar manbalari alohida turlari b o ‘yicha pul o ic h o v birligida ifodala-
nadi. Balans moddalarini baholash prinsipi barcha korxonalr uchun
bir xil b o la d i. Baholash asosida ishlab chiqarish vositalarini so
tib olish yoki mahsulot tayyorlash haqiqiy tannarxi yotadi. Buxgal
teriya balansi moddalarining bahosi real b o lish i, y a ’ni m ab lag ia r
va ularning vujudga kelish manbalari turlarining haqiqiy kattaligi-
ni aks ettirish kerak.
Aktiv va passiv moddalarini baholashning haqiqiyligi buxgal
teriya hisobi m aium o tlari ishonchliligi bilan ta’minlanadi. Balans-
dagi moddalar bo‘yicha k o ‘rsatkichlar hisobot yili boshiga va hi
sobot davri oxiriga k o ‘rsatiladi. Bunday tartib o ‘m atilishiga sa
bab, ikkala muddatdagi m a’lumotlami o'rganish, taqqoslash orqa
li x o ‘jalik m ab lag iari va x o ‘jalik m ab lagiarining
tashkil topish
manbalarini o ‘zgarib borishi haqida xulosaga, m a iu m bir zarur fi-
73
krlarga kelish mumkin. Ulam ing natijasida oqilona qarorlar qabul
qilish imkoniyati yaratiladi.
Korxonalar balansi hisobotning bir shakli sifatida o ‘matilgan
tartib b o ‘yicha korxonalar oylik, choraklik va yillik buxgalteri
ya hisoboti tarzida tasdiqlangan shaklida blankalarga tuzila-
di. Undagi ko‘rsatkichlar umumiy
bir o ic h o v birligida, ya’ni pul
ko ‘rsatkichida aks ettiriladi.
Bu andozadagi balans blankasidagi satrlar bir nechta b o iib ,
moddalari ham turlichadir. Ammo undagi m oddalam ing nechtasida
k o ‘rsatkichlar aks ettirilishi, xo‘jalik korxonaning qaysi tarm og‘iga
qarashliligiga, korxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganligi-
ga, uning faoliyat miqyosi qay darajadaligi kabi omillarga b o g iiq
b o ia d i.
Balansning ahamiyati shundaki, undagi m aiu m o tlar asosida
korxona faoliyati o ‘rganiladi,
tahlil etiladi, ichki imkoniyatlar to-
piladi va umuman korxona boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Bun-
dan tashqari, iqtisodiyotdagi tub o ‘zgarishlar natijasida vujudga
kelgan turli mulkchilik sharoitidagi tashqi foydalanuvchilar (aksi-
yadorlar, investorlar) uchun ham korxona haqida m a’lumotga ega
b o iish id a katta ahamiyat kasb etadi.
Balansning asosiy m a iu m o t manbai b o iib , buxgalteriya hiso
bining boshlangich va yig‘ma hujjatiari hisoblanadi. Shuningdek,
buxgalteriya hisobining asosiy tamoyili yoki o‘ziga xos usuli h i
soblangan «Ikkiyoqlama yozuv» balans
tom onlarining tengligini
ta ’minlovchi usuldir. Balansdagi xo‘jalik m ablagiari va ularn
ing kelar manbalari b o ‘yicha oxirgi qoldiq asosan bosh kitobdan
olinadi.
Buxgalteriya balansi nazorat qoladi b o iib ham hisoblana
di. A gar buxgalteriya balansining aktiv va passiv tomonlarining
tengligi taininlanm asa, buxgalteriya yozuvlarida xatolikka y o i
qo ‘yilgan b o ia d i yoki m ab lag iar va ulaming kelar manbalarining
to ‘g ‘ri joylashmaganini bildiradi.
Balans turli belgilari bo‘yicha tavsiflanadigan bir necha turlar
ga b o iin ad i ( 3 .1 2-chizma)
74
