Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

jamiyatda tutgan o‘rni, vazifasi, tamoyillari va usullari kabi nazariy bilimlar
bo'yicha talabalarda tushuncha hamda ko‘nikma hosil qilishga yo‘naltirilgan.
Shuningdek, darslik buxgalteriya hisobi tizim ini takomillashtirish bora-
sida mamlakatimizda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida»gi qo-
nun, «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g ‘risida»gi Nizom,
O'zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Hisobi M illiy Standarti va sohaga oid
munosabatlarni tartibga soluvshi boshqa m e’yoriy-huquqiy hujjatlar asosida
tayyorlangan.
Mazkur darslik «Soliqlar va soliqqa tortish» yo‘nalishi talabalari uchun
«Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fanidan asosiy o'quv adabiyoti sifatida xorijiy
tajriba asosida tayyorlangan b o iib , undan boshqa iqtisodiyot yonalishida tah-
sil olayotgan talabalar, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mutaxassislari, ush-
bu sohada ilm iy izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar ham foydalanishlari
mumkin.
ISBN: 978-9943-24-369-9
€> B. Isroilov, R. Xolbekov, 2020 y.
С “Tafakkur” nashriyoti 2020 y.

---

K IR ISH
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fev- 
raldagi 4947-sonIi Farmoni bilan tasdiqlangan “2 0 1 7 -2 0 2 1-yil- 
larda 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustu- 
vor yo‘nalishi bo ‘yicha Harakatlar strategiyasi” jam iyat hayotining 
barcha sohalari uchun asosiy dasturamal b o ‘lib hisoblanadi1.
Mamlakatni yanada rivojlantirish va rivojlangan davlatlar dara- 
jasiga yetkazish m aqsadida qabu) qilingan ushbu hujjatning uchin- 
chi y o ‘nalishida belgilangan iqtisodiyotni rivojlantirish va liberal- 
lashtirishning ustuvor y o ‘nalishlari borasidagi vazifalar ijrosi tay- 
yorlanayotgan kadrlar sifatiga ham bog‘liqdir.
Bunday ustuvor vazifani bajarish iqtisodiyotning rivojlanishi- 
ni zamon talablariga moslashtirib, takomillashtirib borishni taqozo 
etadi. Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o ‘z faoliyatining fovdali- 
lik darajasini doimo tahlil etib, oshirilayotgan jarayonlarning hiso- 
bini to ‘g ‘ri tashkil qilishlari zarur. Bu sharoitda, buxgalteriya hiso- 
bi va tahlilning ahamiyati katta bo'lib, ulardan yanada unumli foy- 
dalanish zaruriyati ortib boradi Chunki, aynan shu sohalar iqtisodi- 
yot subyektlarining talablari bajarilishida muhim o ‘rinni egallaydi.
Boshqa fanlar kabi «Buxgalteriya hisobi» fani ham o ‘z tarixi, 
vazifalari, predmeti, obyekti, usul va uslubiyati ham da tamoyillari- 
ga ega. Bugungi kunda O 'zbekiston Respublikasining hisob tizimi- 
dagi muammolardan b in - an ’anaviy «Buxgalteriya hisobi» fanini 
amaldagi taraqqiyotga mos holda qayta ko ‘rib chiqish va zamon ta­
lablariga mos holda takomillashtirishdir. Bizga m a’lumki, hozirda 
buxgalteriya hisobi fan sifatida bir-biriga bog‘liq «Buxgalteriya hi­
sobi nazariyasi», «Buxgalteriya hisobi» va «M oliyaviy hisob» kabi 
qismlarga boiinadi.
10 '/ b e k i s t o n R esp u b lik asi P rezid en tin in g 2 017- у il 7- le v ra ld a g i 4 ^ 4 7 -so n h Farm oni O ’zb ek isto n
4 espuhJikasiiii y a n ad a riv o jlan tirish b o 'v ic h a I-larakatlar strateg iy asi 'O '/b e k is to n Resp-ablikasi 
]onuri hujjatlai i t o 'p l a m i '. 2 017- у il 13- te v ra ', 6-son, 70-m odda
3

---

«Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fani buxgalteriya hisobining 
asosiy nazariy qismi b o ‘lib, unda buxgalteriya hisobining jamiyat- 
dagi o ‘m i, ahamiyati, vazifasi, predmeti, obyekti, tamoyillari, usul- 
lari va boshqa o ‘ziga xos xususiyatlari o ‘rganilsa, «Buxgalteriya 
hisobi» va «Moliyaviy hisob» fanlarida buxgalteriya hisobining 
tamoyillari, usullari am aliyotda qanday qo‘llanishi o ‘rganiladi.
«Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fani nafaqat buxgalteriya h i­
sobi tizimi uchun balki, barcha iqtisodiy fanlar uchun ham nazariy 
m anba hisoblanadi. Ayniqsa, iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoiti- 
da barcha m a’muriy-boshqaruv xodimlari va ishchi-xizmatchilari 
iqtisodiy tushuncha ham da jarayonlar to ‘g ‘risida m a’lum otga ega 
b o iish i kerak. Bunday iqtisodiy tushuncha ham da jarayonlar maz- 
muni «Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fanida k o ‘rib o ‘tiladigan 
usul va tamoyillar orqali ifodalanadi.
Buxgalteriya hisobi fani aniq, qiziqarli, tortishuvli va muammo- 
li fanlardan biri hisoblanadi. Tarixiy m a’limotlarga k o ‘ra, buxgal­
teriya hisobini tashkil qilish va takomillashtirish borasida to ‘rtta 
yirik davlat. italyan, fransuz, nemis va angliya-amerika makta- 
blari mavjuddir. Buxgalteriya hisobining tashkiliy jihatlari bora­
sida bu maktablarning qarashlari bir-biriga o ‘xshamaydi. Ularning 
ta ’limotlariga ko‘ra fanning asosi ham har xil talqin qilinadi. Ma- 
salan, italyan maktabi vakillari ushbu fanning asosini algebra va 
huquq, fransuz maktabi vakillari siyosiy iqtisod, nemis maktabi va­
killari matematika, angliya- amerika maktabi vakillari psixologiya 
deb qaraydilar. Shu sababli uning vazifasi, predmeti, obyekti, usul 
va uslubiyoti, tamoyillari ham da tarkibiy tuzilishi borasidagi ular­
ning qarashlari turlichadir.
Bunday maktablarning bir ko‘rinishi sifatida yuzaga kela- 
yotgan o ‘zbek milliy maktabining shakllana boshlaganiga hali 
ko ‘p vaqt b o ‘lgani y o ‘q. Lekin bu qisqa davr icliida respublika- 
mizda buxgalteriya hisobi tizimining shakllanib borishida olim- 
larimiz, mutaxassislarimiz tomonidan ko‘plab ilmiy, nazariy, 
amaliy ishlar qilindi va qilinmoqda. Masalan, 1996- yil 30- av-
4

---

gustda tizimning lmquqiy asosi hisoblangan 0 ‘zbekiston Res- 
publikasining «Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida» gi qonuni qa- 
bul qilindi va 2016-yil 13-aprelda uning yangi tahriri tasdiqlandi2.
XX asm ing oxirlariga kelib, 0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqil 
tarzda xalqaro bozor maydoniga vuz tuta boshladi. N atijadaboshqa 
sohalar kabi amaldagi buxgalteriya hisobi tizim ida ham yangicha 
atamalar, fikrlash va qarashlar yuzaga keldi. Bunday o'zgarish va 
islohotlarga moslashish talabi negizida an ’anaviy buxgalteriya h i­
sobi tizim ida yangilanish bosqichini tez va o g ‘ishmay am alga os- 
hirish natijasida Buxgalteriya Hisobi Milliy Standarti (BHMS) 
shakllana boshlandi. Hozirda Buxgalteriya Hisobi M illiy Standar- 
tining 24 ta standarti ishlab chiqildi va amaliyotga joriy qilindi.
Nazariy jihatdan hanuzgacha buxgalteriya hisobining tashkiliy 
tuzilishi borasida har xil qarash, g ‘oya va fikrlar mavjud b o ‘lib, 
amaliy jihatdan b a ’zi bir muammolarni keltirib chiqarmoqdaki, 
uning natijasida x o ‘jalik yurituvchi subyektlarning m ablaglarini 
boshqarish, ularning harakati ustidan nazorat o ‘m atish va aniq 
m a’lumotlami olish, hisobini to ‘g ‘ri tashkil etishda noaniqlik va 
kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi asossiz y o ‘qotishlarga olib kelmoq- 
da. Bu amaldagi «Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fanini yanada 
takomillashtirish, uningzamonaviyusul vauslubiyotlariniyaratish- 
da rivojlangan mam lakatlam ing tajribasi, fanning rivojlanish tarixi 
hamda istiqbollarini va respublikamiz iqtisodiyotining o ‘ziga xos 
xususiyatlarini hisobga olgan holda bu sohada islohotlar va ilmiy 
izlanishlar olib borishni ham taqozo qilmoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi 
tomonidan 2016-yil 25-avgustda tasdiqlangan fanning namunaviy 
dasturi asosida «Soliqlar va soliqqa tortish» yo ‘nalishi talabalari 
uchun «Buxgalteriya hisobi nazariyasi» fani bo‘yicha nashr etilgan 
ushbu o ‘quv adabiyoti xorijiy tajribalami inobatga olib ilk marota- 
ba tayyorlangan. Shu bois darslikni mazmunan boyitish va sifati- 
ni oshirish bo‘yicha bildiriladigan fikr, mulohaza va takliflar uchun 
oldindan minnatdormiz.
■ U z b e k i s t a n R e s p n M ik a s m in g « B u x g a lte r iy a h is o b i to ‘g "risid :i» g i q o n u n i r y a n g i a h n r i )
‘O v .b e k is to n R e s p u b lik a s i q o n u n b u ij a tl a n to p ln m i" , 2 0 1 6 - y il IS - r p r d . 1 > .so n . 1 4 2 -m o iM a