Buxgalteriya hisobi - iqtisodiy siyosat
shakllanishining asosiy
b o ‘g ‘ini, korxona kapitali aylanishini boshqarish va ishlab chiqar-
ish xo‘jalik faoliyatini tartibga solishda hisob m a’lumotlami y ig ‘ish
ham da bir tizim ga keltirishda yagona mexanizm hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining tug‘ilish davri Italiya diyori bilan
bog'liqdir. Jamiyatda ikkiyoqlama yozuv paydo bo‘lishi soha rivoj-
lanishiga asos b o la d i. X III-X IV asrlarda ikkiyoqlama yozuv tizimi
paydo bo ‘ldi va Shimoliy Italiyaning
bir necha savdo markazlari-
da undan foydalanila boshlandi. Topilgan yagona q o ‘lyozmalarga
k o ‘ra ikkiyoqlama yozuv 1340-yili paydo bo ‘lgan
Yana boshqa manbalarga k o ‘ra, bundan ham oldinroq Fransi-
yanmg Shampan viloyati savdo firmalarida (1299-1300) ikkiyoqla
m a yozuvdan foydalanilgan. Ikkiyoqlama yozuvga fransuz monaxi
Luko Pacholi asos solgan. U «Schyot va yozuvlar to ‘g ‘risida riso-
la» nomli asarida (1494) hisob yozuvlariga oid tushunchani ochib
berdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Buxgalterlavozim ini birinchi b o iib , Insburkschyotlarpalatasi-
ning ish yurituvchisi Xristofor Shtexer olgan,
bu borada imperator
M aksimilian I ning 1498-yil 13-fevralda chiqargan b u y ru g l Vena
davlat muzeyida saqlanmoqda.
Buxgalteriy a hisobi bo‘yicha darslik birinchi marta XIX asrda
Rossiyada paydo bo‘ldi. 1931-yili K.Klarko va N. Nemchinnovlar
tomonidan «Schyot ilmi» nomli o‘quv qo‘llanm a nashr etildi.
1710-yilda Rossiya hukumatining «Harbiy
va boshqa ishlar
bo‘yicha xabarnoma» gazetasida birinchi bor «Buxgalter» so ‘zi
paydo b o ‘ldi. Bu davrda Rossiyada Pyotr I tomonidan harbiy islo-
hotlar o ‘tkazilavotganligi munosabati bilan hisob va nazoratga juda
katta e ’tibor berilayotgan edi.
K o‘rinib turibdiki, Buxgalteriya hisobi fan va mutaxassislik
sifatida shakllanishi ham da rivojlanishi uzoq o'tm ishga ega. Shu
yerda o ‘rinli savol tug‘ulishi mumkin. 0 ‘zbekistonda qachon bnx-
galteriya hisobi shakllana boshlagan?
Buxgalteriya hisobi nafaqat
Germaniya, Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlari balki, 0 ‘rta
Osiyoning markazi hisoblangan bizning diyorimizda XV asrda
shakllana boshlagan.
18
lin in g ilk bor kurtak otishi Amir Temur tomonidan hisob daf-
tarini yurituvchi shaxslar - yozuvchilam i (kotiblam i) tayinlagani
bilan bog‘liq. U o ‘zining «Temur tuzuklari»
nomli asarida shun-
day deb yozadi. «Saltanatning har bir ldorasida b oiad ig an kir-
im- chiqim lam i, kundalik xarajatlami yozib borish uchun bir ko-
tib tayinlansin»8.
Yana bir rivoyatda keltirilishicha Amir
Tem ur lashkarlarining
har biri jangga kirishidan oldin katta idishga bittadan tosh tashlagan
va jangdan eson-omon qaytgan jangchi yana bitta toshni idishdan
olgan. Demak, idishda qolgan toshlar soni jangda halok b o ig a n
jangchilar sonini bildirgan. Bu oddiy hisob-kitob buxgalteriya hi
sobining bir usulini ifodalaydi. Ya’ni, «Kirim - chiqim = qoldiq».
Keltirilgan misollardan k o ‘rinib turibdiki,
bizda ham buxgalteriya
hisobi boshqa davlatlar kabi o ‘z tarixiga ega ekan.
Respublikamizning hisob tizim ida buxgalteriya hisobining fan
sifatida shakllanishi va bugungi kunda mustaqil milliy buxgalteriya
hisobi tizimining paydo bo‘lishida professor S.B.Qodirxonovning
qo‘shgan hissasi juda kattadir. Ayniqsa «Buxgalteriya hiso
bi nazariyasi» fani rivojlanishida domlaning mehnati k o ‘pdir.
S.B.Qodirxonov birinchilardan b o ‘lib, 1970-yilda «Buxgalteri
ya hisobi nazariyasi» nomli darslikni rus tilidan o ‘zbek tiliga tarji-
ma qildi, 1976-yilda «Sanoatda buxgalteriya hisobi» nomli darsli-
gi o ‘zbek tilida bosmadan chiqdi. Jamiyatdagi iqtisodiy islohotlar-
ni hisobga olgan holda 1993- yilda bu darslik qayta nashr qilindi.
Buxgalteriya hisobining asosi hisoblangan «Buxgalteriya h i
sobi nazariyasi» fani va uning usullari borasida hozirda ham har
xil tushuncha va qarashlar mavjud.
M asalan, rossiyalik olim Yu.A.
Babayevaning fikricha: «Buxgalteriya hisobi nazariyasi - buxgal
teriya hisobi tizimini nazariy, uslubiy asosini o ‘rganish va uni tash-
kil qilish b o ‘yicha amaliy tavsiya berishdir»9.
SA . S o liv o ld ie v v a b o sh q a la r. B u x g a lte m a n in g iz o h li lu g ‘a t i - T . : « N O R M A » 2 0 1 0 .
’’ Ю .А . Б а б а е в а и д р. Б у х г а л т е р с к и й ф и н а н с о в ы й у ч е т . У ч е б н и к д л я в у зо в - М ..
В у з о в с к и й у ч е н и к - В З Ф Э Н 2010.
19
Bizning fikrimizcha: «Buxgalteriya hisobi nazariyasi - bu bux
galteriya hisobining alifbosi bo‘lib, u sohaning jamiyatdagi o ‘mi,
predmeti, obyekti va usullari bo‘yicha nazariy tushuncha beruvchi
fandir».
Do'stlaringiz bilan baham: 
