Irrigatsiya va melioratsiya

7.2.Tuproqlar botqoqlanishi va sho’rlanishining tabiy va su’niy omillari 
Tuproqlarning ortiqcha namiqish va sho’rlanish sabablari:
 
I. 
Tabiiy omillar:

YOg’in (qor va yomg’ir).

Geomorfologik sharoitlar

Gidrologik sharoitlar

Gidrogeologik sharoitlar
II. 
Sun’iy omil: 

Sug’orish-xo’jalik omillari.

Tabiiy omillar:
1. 
Yog’in
. Yog’adigan yog’in miqdorining umumiy bug’lanish miqdoridan 
ko’pligi (

> 1). Bu sharoitda tuproqlar ortiqcha namiqadi va botqoqlanadi, ammo 

---

166 
sho’rlanmaydi, chunki kirim suvlari tarkibida suvda eriydigan tuzlar deyarli 
bo’lmaydi.
2
. Geomorfologik sharoitlar
- yerning relefi. Bu o’rinda ortiqcha namiqqan, 
sho’rlangan yerlar bo’lib, tabiiy zovurlanmagan nishabsiz yerlar hisoblanadi.
3. 
Gidrologik sharoitlar
- ma’lum bir maydonlarni yer usti (daryo, ko’l) 
suvlari bilan bosishi. Bu holda yer usti suvlari bilan qoplangan maydon ortiqcha 
namiqadi va botqoqlanadi, agar suv tarkibida tuz miqdori ko’p bo’lsa, bu yerlar 
sho’rlanishi ham mumkin.
Gidrogeologik sharoitlar
- sizot suvlarining yer ostidagi xarakati. 
V.M.Legostaev (1959 y.) tavsiyasiga ko’ra daryo havzasini yerning nishabligi, 
tuproqlarning geologik tuzilishi hamda daryolar tekis qismlarining sharoitlariga
qarab, to’rtta gidrogeologik zonaga bo’lish mumkin (20.1.1-rasm). 
 
7.2.1-rasm. Gidrogeologik zonalar 
Birinchi gidrogeologik zona, yer usti suvlarining singib kirish zonasi 
hisoblanadi. Nishabi katta, tuproqning suv o’tkazuvchanligi, yer osti suvlarining 
oqimi yaxshi. Bunday yerlar tabiiy zovurlangan yerlar hisoblanadi. 
Ikkinchi gidrogeologik zona, sizot suvlarining sirtga tepish zonasi. Bu 
zonada sizot suv oqimining tezligi birinchi gidrogeologik zonaga nisbatan o’n marta 
kichik bo’ladi, bu holat sizot suvlarining damlanib qolishiga va ularning ma’lum 
bosim ostida turishiga olib keladi. Bu xududda sizot suvlari buloq va chashmalar 
tarzida yer yuzasiga tepib chiqadi. 
Uchinchi gidrogeologik zona, sizot suvlarining tarqalish (bug’lanish) zonasi. 
Bu zonaning tuproqlari yuqoridagi ikkala gidrogeologik guruhlarga nisbatan ancha 

---

167 
mayda fraktsiyalardan tashkil topadi. Bu zona sizot suvlari uzoq muddat davom 
etgan geologik davrda asta-sekin sho’rlangan. Sizot suvlarining bunday 
sho’rlanishiga, birinchidan, yuqorida joylashgan gidrogeologik zonadan tuzlarning 
uzluksiz kelib qo’shilishi, ikkinchidan, bu suvlarning bug’lanish jarayonida tuz 
kontsentratsiyasining asta-sekin ko’payishi sabab bo’ladi. 
To’rtinchi gidrogeologik zona, sohil zonasi. Bu zona daryo terrasalaridan 
bunyodga kelgan daryo sohil tuproqlarini o’z ichiga oladi. Bu zonada sizot suvlari 
rejimi daryodagi suvning sathiga bevosita bog’liq. Daryo suvi sathining tez-tez 
katta qiymatlarda o’zgarib turishi natijasida sizot suvlari harakatining yo’nalishi
ham o’zgaradi. Sohil bo’yi zonasi yerlaridagi sizot suvlari ustki qatlamining 
minerallashishini kamaytiradi. 
Sizot suvlarining yer osti yaqin bo’lishi va mineralizatsiyasi xamda harakati 
natijasida sug’oriladigan yerlarning sho’rlanishi namoyon bo’ladi. SHo’rlanish 
asosan tabiiy va sun’iy natijallar asosida yuzaga keladi. 
1.
Tabiiy omillarga, yuqoridagi omillardan tashqari, tuproqning mexanik 
tarkibi, litologik qirqim tarkibi va o’simlik ham misol bo’ladi. Bundan tashqari, 
tuproqlarning sho’rlanishiga tuzli tog’ jinslarining shamol natijasida ko’chishi va 
tuz toshlarining ochiqlikka chiqib qolishi ham sabab bo’ladi. 
2.
Tuproqning 
tabiiy 
jarayonlar 
natijasida 
sho’rlanishiga birlamchi 
sho’rlanish deb aytiladi. 
Qishloq xo’jaligi ekinlarining normal rivojlanishiga to’sqinlik qiladigan 
miqdorda suvda oson eriydigan tuzi bo’lgan har qanday tuproq