Irrigatsiya va melioratsiya

Tuproqning suv o’tkazuvchanligi 
A. N. Kostyakov 
tavsiyasiga asosan 
SANIIRI 
 tavsiyasiga asosan 
А
 
m
 
А
 
m
 
Yuqori va kuchaygan (qum, qumoq, 
soz tuproq) 
3,4 
0,5 
2,85...3,5 
0,5 
O’rtacha (engil va o’rtacha soz 
tuproq) 
1,9 
0,4 
1,87...2,3 
0,5 
Sust (og’ir soz tuproq, gil) 
0,7 
0,3 
1,0...1,3 
0,5 
Nazariy usulda 
const
Q
l

holat uchun suv isrofining qiymatlari quyidagi 
formulalardan aniqlanadi: 
Mutlaq qiymati: 


,
r
h
k
0116
,
0
Q
f
l






m
3
/s, 
bu yerda 
f
k
-o’zanning sizilish koeffitsiyenti; 
h
-kanaldagi suv chuqurligi; 

-kanalning nisbiy eni qiymati; 
2
m
1
2
r





; 

-tuzatish koeffitsiyenti; 
m
-kanal yon devorining qiyalik koeffitsiyenti;

---

109 
Nisbiy qiymati:


,
r
Q
h
k
16
,
1
5
,
0
nt
f







%/km. 
Espluatatsion usul 
,
100
L
Q
Q
nt
l








m
3
/s, 
bu yerda 

-sug’orish tarmog’ining ish taktiga bog’liq bo’lgan koeffitsiyent 
(6.7.2.-jadval);

-sug’orish tarmog’ining ish vaqtiga bog’liq koeffitsiyent (6.7.3-jadval);
L
-sug’orish tarmog’i hisobiy qismining uzunligi, km;


-nisbiy suv isrofgarchiligi qiymati, %/km. 


koeffitsiyentning qiymati 
5.6.2-jadval
Sug’orish tarmog’ining ish takti 
1 
2 
3 
4 

koeffitsiyent 
1 
0,75 
0,66 
0,62 
5.6.3-jadval

koeffitsiyentning qiymati 
Sug’orish tarmog’ining ish vaqti 
5 
10 
15 
20 
24 

koeffitsiyent 
2,35 
1,6 
1,30 
1,15 
1,0 
Beton qoplamali, nov va quvurli sug’orish tarmoqlarining hisobiy suv 
sarflari quyidagi ko’rinishda aniqlanadi: 
,
Q
Q
nt
br


m
3
/s, 
bu yerda 

-qabul qilingan jihozli sug’orish tarmoqlarining FIK qiymatlari 
(6.7.4-jadval).

---

110 
Q.M.Q. 2.06.03-97 ga asosan 

 ning qiymatlari 
5.6.4-jadval
Sug’orish tarmog’ining 
ko’rinishi 
Shox ariq uchun 
Xo’jalik ichki 
tarmog’i uchun 
Beton qoplamali 
0,95 
0,94 
Nov
0,97 
0,96 
Quvur
0,99 
0,98 
 
Suv isrofgarchiligiga qarshi kurash tadbirlari 
Hozirda sug’orish tarmoqlarining FIK qiymatini oshirishda texnikaviy va 
ekspluatatsion chora-tadbirlar qo’llanilmoqda.
Bu tadbirlar asosan, ularni qurish jarayonida, aksariyat hollarda esa ulardan 
foydalanish jarayonida amalga oshiriladi.
Texnikaviy chora-tadbirlar asosan, sug’orish tarmog’i o’zanidan suvning 
sizib yo’qolishiga qarshi qo’llaniladigan ishlar majmuasi hisoblanib, ular orqali 
kanal o’zani tuprog’ining suv o’tkazuvchanlik qobiliyati kamaytirilishi yoki 
maxsus o’zidan suvni juda kam suv o’tkazadigan qoplamalar hosil qilinishi ko’zda 
tutiladi va mexanik, kimyoviy, qurilish tadbirlari ko’rinishida amalga oshiriladi. 
Mexanik tadbirlar.
 
Kanallarning ko’ndalang o’zanlarini undan suvning sizib 
o’tish miqdori (
l
Q
)ni minimal qiymatga javob beradigan qilib hosil qilish. Buning 
uchun ko’ndalang kesimda 


m
m
1
2
2
min






ga erishish kerak. 
Kanal o’zanini shibbalash. Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga kamayadi. Uni 
amalga oshirish yo’llari turlichadir. Tuproq maqbul namlikka erishganda (og’ir 
sog’
tuproqlarda 22-25%, o’rta sog’
tuproqlarda 21-23%, yengil sog’
tuproqlarda 
15-18%, qumoq tuproqlarda 12-15%) ekskavator xartumiga osilgan og’irligi 3-5 t 
li yuk (temir-beton plita) 3-5 m balandlikka ko’tarilib bir joyga 3-9 marotabagacha 
tashlanadi. Zichlangan tuproq qalinligi 40-50 sm bo’lganda bu tadbir 3-5 yil 
xizmat qilishi mumkinligi Mirzacho’lda o’tkazilgan tajribalardan ma’lumdir. 
Kichik kanallarda g’altakli matin (kotok) lar ham qo’llaniladi.

---

111 
Davriy ishlaydigan kanallarning o’zanini yumshatish. Bu usulda davriy 
ishlaydigan sug’orish tarmoqlarining o’zani ularga suv berishdan oldin va so’ngra 
10-15 sm chuqurlikdagi kultivatorlar bilan yumshatilishiga asoslangandir. Bu 
usulda ushbu kanallarda suv isrofgarchiligi 40% gacha kamayishi kuzatilgan. 
Kolmatatsiya qilish (loyqa cho’ktirish). Bu usul kanal o’zanidagi tuproq 
g’ovakliklari (yirik zarrachalar orasidagi bo’shliqlar)ni suvdagi loyqa zarrachalari 
bilan to’ldirishga asoslangandir. Suvdagi loyqa zarralarining kanal o’zaniga 
cho’kishi natijasida o’zanning sizilish koeffitsiyenti qiymatining keskin kamayib 
ketishi (20-30 marotaba) sug’orish amaliyotidan ma’lum va hozirda ham u 
ayniqsa, Markaziy Osiyo loyqa suv manbalaridan (Amudaryo, Sirdaryo, 
Zarafshon) sug’orish tizimlariga suv olinganda namoyon bo’lib turadi. Bu holat, 
ayniqsa, qayta qurilgan Amu-Buxoro va Qoraqum kanallarida juda qo’l kelgan.
Kanal o’zanida loyqa cho’ktirishda, tadqiqot natijalariga ko’ra, bu jarayonni 
amalga oshirish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq 
hisoblanadi: kolmatatsiya qilinadigan yuza avvalo, tekislanib, so’ngra yuza 20-25 
sm chuqurlikda yumshatiladi, kanalga loyqa suv to’ldiriladi, loyqa cho’kkach, suv 
chiqarilib kanal o’zani normal namlikka yetishgach, tuproq zichlashtiriladi 
(g’altakli matinni yurgizish, podani kanal o’zani bo’yicha haydash va h.k.). 
Sun’iy loyqa cho’ktirishdagi tadqiqotlarning ma’lumotlariga asosan, (A. N. 
Patrashev) quyidagilar tavsiya etiladi: 
,
2
,
0
15
,
0
D
d


bu yerda 
D
-kolmatatsiya qilinadigan tuproq zarrachasining diametri; 
d
-
kolmatatsiya qiladigan (suvdagi loyqa) tuproq zarrachasining diametri. 
Qumoq tuproqli kolmatatsiya qilinadigan yuzaning 1 m
2
ga 5-10 kg gil 
beriladi. Kolmatatsiya qilinadigan kanalning uzunligi 0,1-1 km orasida bo’ladi. 
Kolmatatsiya davrida kanaldagi suv tezligi 0,05-0,20 m/s, kanaldan foydalanish 
davrida esa undagi suv oqim tezligi 0,6-0,7 m/s dan oshmasligi tavsiya etiladi. 

---

112 
Kimyoviy tadbirlar.
 
Bentonit gil tuproqlarini qo’llash. Bu tuproqlar tarkibida 
«mont - morillonit» minerallar mavjud bo’lib, tuproq namlanganda ular juda kuchli 
darajada shishib, o’zidan suv o’tkazmaydigan xususiyat kasb etadi. Markaziy 
Osiyo (Xorazm, Angren, Buxoro, Dalvarzin va h.k.) da katta miqdorda bentonit 
zaxiralari mavjudligini, ularni qum va shag’alli kanal o’zanlarida qo’llash yaxshi 
natijalar berishi tajribalarda tasdiqlanganligini hisobga olsak, bu tadbirning 
qanchalik hayotiy ekanligini ko’rish mumkin. 
Jumladan, filtratsiya koeffitsiyenti 20,8 m/kun bo’lgan qumning 15-17 % 
bentonit va 85-83 % qum aralashmasidan hosil qilingan 10 sm li ekranning 
filtratsiya koeffitsiyenti 0,0017 m/kun bo’lganligi tajribada aniqlangan. 
Gruntni bitumlash qumoq tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki 
issiq bitum emulsiyasini to’g’ridan-to’g’ri berish orqali amalga oshiriladi. 
Birinchi holatda 50 °S gacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 16-24 % hajmida 
qumoq tuproq bilan aralashtirilib, kanal o’zaniga yotqiziladi va zichlanadi. 
Ikkinchi uslubda esa 150 °S gacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 1 m
2
yuzaga 
4-9 kg miqdorida sepilish orqali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40-50 
% bo’lishi va bitum rusumi yuqori bo’lishi kerak. 
Bu tadbir 3-4 yilgacha o’z ta’sirini o’tkazib, suv isrofini 2-4 marotabagacha 
kamaytiradi.
Gruntlarni tuzlash natijasida gruntning suv o’tkazuvchanligi keskin 
kamayadi. Ular 2 xil ko’rinishda - ochiq yuzaga va himoyalangan yuzaga 
qizdirilgan osh tuzining yuqori kontsentratsiyali eritmasini (1 m
2 
ochiq yuzaga 5 
kg, himoyalangan yuzaga 3 kg tuz eritmasi) sepish orqali amalga oshiriladi. 
Bunday yuzalarda o’tlar o’smaydi va 5-8 yil xizmat qilib, unda suv isrofi 2 
marotabaga kamayadi. Ammo karbonatli gruntlar uchun bu uslub qo’l kelmaydi. 
Gruntlarni silikatlash gruntga suyuq shishani bosim ostida berishga 
asoslangan. Bu holda natriy kremneftorid yoki kaltsiy xlorid eritmasi bilan silikat 
kislota ajralib tuproq kovakchalarida mahkam o’rnashib qoladi.

---

113 
Bu tadbir sho’r tuproqlarda va yog’ingarchilikda yaxshi natija bermaydi, 
lekin sovuqqa chidamli va plastikdir. 
Qurilish tadbirlari.
 
Beton yoki temir - beton qoplamalar. Kanal o’zanini 
bunday qoplamalar bilan qoplash asosan, suv juda tanqis, suv tezligini boshqarish 
zaruriyati bo’lgan tizim qismlari va inshootlarda, kanal o’zani ko’p suv 
o’tkazuvchan tuproqlarda qo’llanilib, ular suv isrofgarchiligini 90-95% gacha 
kamaytirish imkonini beradi va uzoq yillar (25-30 yil) xizmat qiladi. 
Beton qoplamalarning qalinligi mexanik tarkibi o’rta tuproqlarda 7-15 sm, 
mexanik tarkibi yengil tuproqlarda 18-20 sm bo’lsa, temir-beton qoplamalar va 
plitalar 5-8 sm qalinlikda yotqiziladi. Kanal yon devorining qiyaligi m = 1-1,5. 
Ulardagi konstruktiv (har 3-4 m dagi) va harorat (har 10-12 m dagi) choklar, 
aksariyat hollarda, umumlashtirilib, mastika, qorasaqichlar bilan to’ldiriladi. 
Nov (lotok) va quvurlar. Hozirgi vaqtda, asosan, xo’jalik ichki sug’orish 
tarmoqlari nov (lotok) va quvurlar bilan jihozlanmoqda. Bu holatda suv 
isrofgarchiligi 96-98% gacha kamayibgina qolmasdan, bu tizimlarda hosil 
qilinadigan bosimdan qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda foydalanish mumkin. 
Novlardan to’g’ri foydalanilganda ular uzoq muddat xizmat qilishi muqarrar. 
Asfalt (bitum mineral moddalar aralashmasi) materialli qoplamalar. Bu 
qoplamalarning qalinligi 5-8 sm bo’lib, ular zichlangan yoki 10-15 sm qalinlikdagi 
shag’al yotqizilgan to’sham ustiga yotqiziladi.
Bu qoplamalarni o’t o’lan teshishi mumkinligini hisobga olib, asfalt 
yotqiziladigan asosga suyuq beton qoplamasi to’shalishi yoki asosga gerbitsidlar 
bilan ishlov berilishi kerak. Bu qoplama material ochiq ko’rinishda: a) 
armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt-beton; b) yig’ma asfalt-beton plitalar 
va yopiq armaturalangan yoki armaturalanmagan asfalt «bo’yra» ko’rinishdagi 
to’shamlar shaklida bo’ladi. YOpiq holatda bo’lgan asfalt «bo’yra» lar ustidan 20 
sm qalinlikdagi tuproq to’shami to’shaladi. 
Bu qoplamalar suv isrofini 80-90 % kamaytirib, uzoq xizmat qilishi 
aniqlangan. 

---

114 
Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Qalinligi 0,1-0,2 mm bo’lgan 
plastmassa plyonkalari (polietilen, polivenilxlorid va h.k.) suv isrofini 90-95% ga 
kamaytirsada, 2-3 mavsumdan so’ng (ayniqsa, ularning ustida himoya to’shami 
bo’lmasa) o’z xususiyatlarini yo’qotishi kuzatilgan. Bu qoplamalar beton qoplama 
to’shamlari qatlamlari orasida ham qo’llaniladi. Bu qoplamalarning ustiga himoya 
qatlam (tuproq yoki beton) to’shalganda ularning xizmat muddati uzayadi. 
Gil tuproqli qoplamalar yoki gil ekranlar. Bu ekran yoki qoplama gil va og’ir 
soz tuproqlar o’zlarining yoki bentonit bilan aralashmasining 30 sm li to’shami 
ko’rinishida yoki ustida 30-40 sm li tuproq to’shami bo’lgan 5-8 sm li to’sham 
ko’rinishida bo’ladi. Bunday qoplamalar suv isrofini 60-80% ga kamaytiradi. SHu 
o’rinda tarkibi 60-65% gil, 35-40% qum-shag’al bo’lgan, qalinligi 10-15 sm li 
glinobeton to’shami ham suv isrofini kamaytiradi. Bunday ekranli kanaldagi 
suvning tezligi 0,7-0,8 m/s dan oshmasligi kerak. 
Tosh va g’isht qoplamalar, asosan, tog’li va tog’oldi sug’orish tizimlarida 
qo’llanilib, suv isrofini 50-60% ga kamaytirishi va 20-30 yil xizmat qilishi 
kuzatilgan. Bu tadbir, asosan, qo’l kuchi bilan bajarilishini hisobga oladigan 
bo’lsak, juda qimmat va kam unumli tadbirlar tarkibiga kiradi. 
Suv isrofini kamaytirish tadbirlarini o’zaro taqqoslash va samaradorligini 
oshirish bo’yicha ma’lumotlar 10.3.1-jadvalda keltirilgan. 
Ekspluatatsion chora tadbirlar.
 
Suvdan foydalanish rejasi asosida sug’orish. 
Bu rejadan chetlanish (suvni kam yoki keragidan ortiq olish, belgilangan 
muddatlarda olmaslik, sug’orish rejalarini bajarmaslik), xo’jasizlik va suvdan 
samarasiz foydalanish natijasi, ortiqcha suv isrofgarchiligiga sabab bo’ladi. Bunda 
sug’orish dalalari sug’orish uchun oldindan tayyorlangan bo’lib, sug’orish kun-tun 
amalga oshirilishi natijasida suvning (chuqur qatlamlarga, tashlamaga) foydasiz 
isrofi 10-20% qisqaradi. 
Sug’orish tarmoqlarining umumiy uzunligini qisqartirish. Suv isrof qiymati 
tizim uzunligiga to’g’ri proportsional, ya’ni kanal qancha uzun bo’lsa, suv isrofi 
shuncha ko’p bo’ladi. Sug’orish kanallarining uzunligini kamaytirish uchun 

---

115 
sug’orish maydonlari qayta qurilishi (sug’orish dalalarining maydonini 
kengaytirish (15-30 ga), yerlarning tekislanishi, zamonaviy sug’orish texnikalari 
qo’llanilishi va h.k.) kerak.