Irrigatsiya va melioratsiya

Suv isrofiga qarshi qo’llaniladigan
tadbirlarning samaradorligi 
5.6.4-jadval
 
Suv isrofgarchiligiga 
qarshi tadbirlar 
1 m
2
 yuziga 
sarf 
bo’ladigan 
material 
Xizmat 
muddati 
Suv isrofini 
kamaytirish 
foizi 
Beton qoplamalar: 
a) monolit 
0,07-0,04 m
3 
25-30 
95 
b) yig’ma 
0,05-0,1 m
3 
50 
95 
v) nov (lotok) 
- 
40-50 
96 
g) quvur 
- 
>20 
98 
Asfalt qoplamalar 
0,03-0,08 m
3 
5-6 
98 
Plastik qoplamalar: 
a) polietilen 
0,05-0,27 kg 
3-7 
95 
b) polivenilxlorid 
0,05-0,27 kg 
3-7 
95 
Tosh va g’isht qoplamalar: 
50-100 kg 
20-30 
50-60 
Gruntlarni tuzlash 
3-5 kg 
5-8 
60-70 
Gruntlarni silikatlash 
- 
5-8 
50-60 
Gil ekranlar 
0,1-0,35 m
3 
10 
60-80 
Gruntlarni bitumlash 
4-9 kg 
3-4 
60 
Bentonitni qo’llash 
0,01-0,06 
2-5 
80 
Kolmatatsiya qilish 
5-10 kg 
12 
60-80 
Kanal o’zanini yumshatish 
- 
1-2 
40 
Kanal o’zanini shibbalash 
- 
3-5 
50-60 
 

---

116 
Suvdan navbat bilan foydalanishni joriy etish. Suv isrofining solishtirma 
qiymatini aniqlashda kanaldagi suv sarfi qancha katta bo’lsa, solishtirma qiymat 
shunchalik kichik bo’ladi, demak, suv isrofi ham kam bo’ladi. Sug’orish suvi 
taqchil davrlarda suv sarfini suv iste’molchilari o’rtasida taqsimlashda navbatni 
joriy etish (10.3.1-rasm), sug’orish suvini bir sug’orish maydoniga to’plash ish 
unumi va tizimning FIK qiymatining oshishiga olib keladi.
5.6.1.-rasm. Navbat bilan sug’orish sxemasi 
Sug’orish tarmoqlarini o’z vaqtida ta’mirlash, o’t bosgan kanallarni o’z 
vaqtida tozalash. Sug’orish tarmoqlarini o’z vaqtida, ya’ni sug’orish mavsumidan 
oldin ta’mirlamaslik yoki avariya bo’lgan joylarda tezda chora tadbirlar 
belgilamaslik katta miqdordagi suv isrofiga sabab bo’ladi. Buning uchun tizimdagi 
texnik xizmat tashkilotlari o’z ishini reja asosida amalga oshirishlari va ular kerakli 
texnika, material va jihozlar bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak. Sug’orish 
tarmoqlarida begona o’tlarga qarshi kurashishda kanalga suv ochishdan 3-4 hafta 
oldin kanal o’zani gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. O’t bilan qoplangan 
meliorativ tarmoqlar mavsum oldidan tozalanishi kerak, chunki tozalanmagan 
kanal tozalangan kanalga nisbatan 25-30% ko’p suv isrof qiladi.
у
R
i







n
1
C
,
R
C
v
v,
Q

larning tahlili quyidagicha: 
n
=0,5…1 - 
tozalanguncha, 
n
=0,02…0,03 – tozalangach, demak suv tezligi ortadi, 
Q
ko’payadi, 

kamayadi, 
l
Q
kamayadi (5-10%). 
Davriy ishlaydigan kanallarning yorilgan o’zan yuzasini yumshatish. 
Sug’orish tarmoqlaridan to’g’ri foydalanish, ya’ni ularning damlanishiga yo’l 

---

117 
qo’ymaslik, keragidan ortiq suv olmaslik. 
Suv tugunlaridagi inshootlardan suvning sizilishini bartaraf etish, ularni 
ta’mirlash suv isrofini 5-10% ga kamaytiradi. 
Sug’orish suvini mayda bo’laklarga bo’lmay sug’orishni amalga oshirish bu 
to’g’risida to’xtalib o’tamiz. 
Suv sathi ustida (ayniqsa, suv omborlarida) monomolekulyar plyonka hosil 
qilish, ya’ni suv bilan aralashmaydigan va bug’lanmaydigan yog’li spirt 
(ortadekanol, geksadekanol va h.k.) ni 1 m
2
suv sathi yuzasiga 0,05 g miqdorda 
yoyish. Bu holda, suv yuzasidan bo’ladigan bug’lanish (kuniga) 77% gacha 
kamayishi qayd etilgan.
Hayotda u yoki bu suv isrofgarchiligiga qarshi kurashish tadbirlarini qo’llash 
quyidagilarga bog’liqdir:
1.
Qo’llaniladigan materiallarning mustahkamligi va chidamligigi; 
2.
Mahalliy tabiiy shart-sharoitlarda tadbirni qo’llash imkoniyatining 
mavjudligi; 
3.
Qo’llaniladigan 
tadbirlarni 
amalga 
oshirish 
ishining 
mexanizatsiyalashganligi; 
4.
Ekologik va iqtisodiy hisob-kitoblar.