ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Kalit so‘zlar:
ustoz-shogirdlik muhiti, milliy muomala, nutq madaniyati, 
o‘qituvchi mahorati, nutqiy kamchiliklar 
Ma’lumki, har qanday davlat mustaqilligining belgilaridan biri uning davlat tiliga 
ega ekanligidir. Istiqlol tufayli o‘zbek tilining mavqei yanada oldimladi, tilimizning 
ijtimoiy hayotimizdagi barcha sohalarda amal qilinishiga katta imkoniyatlar yaratdi. 
Bugungi kungacha bu borada keng ko‘lamli ishlar qilib kelinmoqda. Birgina misol 
“Davlat tili haqida”gi qonunning ijrosi hayotimizga izchil targ‘ib etib 
kelinayotganligidir. Albatta, biz tilshunoslar uchun bu quvonarli holat. 
Ona tilimizga davlat va jamiyat hayotidagi ta’siri va mavqeini yanada oshirish 
bo‘yicha oldimizda o‘ta muhim va dolzarb vazifalar turibdi. Avvalo, bundan o‘ttiz yil 
muqaddam qabul qilingan “Davlat tili haqida”gi qonunni bugungi kun talablari nuqtayi 
nazaridan har tomonlama chuqur tahlil qilib, takomillashtirish zarurati sezilmoqda. 
Yana bir muhim vazifa fundamental tadqiqotlar, zamonaviy axborot va kommunikatsiya 
texnologiyalari, sanoat, bank-moliya tizimi, yurisprudensiya, diplomatiya, harbiy ish, 
tibbiyot va boshqa sohalarda davlat tilini to‘laqonli qo‘llash bilan bog‘liq”. Har bir soha 

---

~ 223 ~ 
rivoji davlat tili bilan bog‘liq jarayon hisoblanadi. Chunki, tilimizda milliylik, muomala, 
nutq madaniyatimiz to‘laligicha jamlangan. 
Keyingi paytlarda ta’lim tizimida nutq madaniyatiga e’tibor har qachongidan ham 
ortmoqda. Bunga sabab so‘nggi vaqtlarda ustoz-shogirdlik an’analari biroz yo‘qolib, 
ilmiy yaqinlik, odob-axloq, muomala munosabatlari oqsayotgandek. Bugungi kun ta’lim 
tizimida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan ilmiy ishlar, yangiliklar bularning barchasi iliq 
munosabatda bo‘lgan ustoz-shogird o‘rtasida yuzaga chiqadi. Har bir pedagog munosib 
o‘rnini bosa oladigan kadrlar tayyorlashda yuksak bilimga ega bo‘lishi bilan bir qatorda 
muomala madaniyatiga, nutqiy savodxonlikka ega bo‘lishi zarur. Ustoz va shogird 
o‘rtasida nutq madaniyatining qaror topishi ilmiy yaqinlik, ilmiy izlanishda jips bo‘lib 
harakat qilishning bir ko‘rinishidir. Shularni hisobga olgan holda bugungi kun ta’lim 
tizimida nutq madaniyati fanining oliy ta’lim tizimida fan sifatida qo‘yilishi maqsadga 
muvofiqdir. Turli fanlar tizimida nutq madaniyati alohida fan sifatida tashkil etildi. 
Misol uchun, pedagogika oliy o‘quv yurtlarida “O‘qituvchining nutq madaniyati”, 
yuridik o‘quv yurtlarida “Yuristlarning nutq madaniyati”, moliya sohasida 
“Iqtisodchining nutq madaniyati” kabilarni keltirishimiz mumkin. Bevosita bu kabi 
fanlar tizimini birlashtiruvchi asosiy bo‘g‘in bo‘lib o‘qituvchi ya’ni o‘qituvchi mahorati 
nazarda tutiladi. 
Nutq madaniyati madaniy nutq, tilshunoslikning sohasi sifatida adabiy til 
me’yorlari, nutq, nutqning kommunikativ sifatlari, nutq uslublari, nutqda uchrashi 
mumkin bo‘lgan kamchilik va xatolar, nutq talaffuziga doir muammolar yuzasidan bahs 
yuritadi. Unda, eng avvalo, fikrning aniq, ravon, mantiqan to‘g‘ri, sof, ta’sirli va 
maqsadga muvofiq bo‘lishi talab qilinadi. “Nutqning aniqligi so‘zning tildagi ma’nosiga 
tamomila muvofiq tarzda qo‘llanishi, so‘zning voqelikdagi o‘zi ifodalayotgan narsa-
hodisa bilan qat’iy mosligi asosida yuzaga keladigan kommunikativ sifatdir. Aniq nutq 
malakasining shakllanishida tavsiflanayotgan voqelikni bilish, tildagi so‘z ma’nolari 
sistemasini yaxshi anglash, nutq mazmuniga e’tibor bilan qarash hal qiluvchi 
ahamiyatga molikdir. Ana shunda ifoda uchun eng uyg‘un va almashtirib bo‘lmaydigan 
aniq so‘zni topish mumkin”. 
O‘zbek tilida gapira olish bu tilni yaxshi biladi degani emas. Har bir so‘zni o‘rnida 
qo‘llay bilish zarur. Tilni yaxshi bilish tilning grammatik qonun-qoidalarini, lug‘at 
boyligini hamda fonetik va stilistik xususiyatlarini puxta o‘zlashtirib olishni talab etadi. 
Ayniqsa, bugungi kunda ta’lim, dars jarayonlarida ma’ruza darslarini olib 
boruvchi pedagog o‘qituvchilar o‘z fanidan kelib chiqqan holda nutqini mahoratli 
qo‘llay bilishi zarurdir. Yoki bo‘lmasa o‘quvchi, talabalar nutqida ham so‘zlovchining 
o‘zi yashagan joy aholisigagina ma’lum bo‘lgan dialektal so‘zlar ishlatilishiga guvoh 
bo‘lamiz. Ba’zi so‘zlovchilar nutqida esa “
demak
”, “
xo‘sh”
, 
“innakeyin
”, 
“ya’ni
” 
“
masalan
”, “
misol uchun
”, “
ayatylik
” kabi so‘zlar meyordan ortiq qo‘llanilishi nutqiy 
g‘alizlikni keltirib chiqaradi. O‘rinsiz ravishda ishlatilgan bunday “bekorchi” so‘zlar 
nutqni siyqa qilib qo‘yadi. Ba’zan tinglovchi o‘quvchilar pedagogning so‘zini 
eshitgandek ko‘rinishadi, aslida fikrning mazmunini his qilishmaydi, mohiyatini anglay 
olmaydi. Natijada talaba ongida o‘sha nutq mohiyati chetda qolib, so‘zlovchi nutqidagi 
keraksiz takror so‘zlarni sanash bilan band bo‘lib qoladi. Kerak bo‘lsa laqab ham qo‘yib 
olishadi.

---

~ 224 ~ 
“Nutqning tozaligi deganda unda til elementlarining ishlatilishida adabiy til 
me’yorlariga amal qilish-qilmaslik tushuniladi. Nutqimizning sofligiga, asosan, 
quyidagilar ta’sir qiladi: 
1.Mahalliy dialekt va shevalarga xos so‘z, ibora, shuningdek, grammatik shakllar, so‘z 
va so‘z birikmalarining talaffuzi, urg‘usi. 
2. O‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari. 
3. Jargonlar. 
4. Vulgarizmlar. 
5. Nutqda ortiqcha takrorlanadigan <
> so‘zlar. 
6. Kontselyarizmlar” 
Yuqoridagi kamchiliklardan holi bo‘lish uchun har bir so‘zlovchi o‘z nutqi ustida 
tinimsiz ishlashi zarur. Albatta, bizning o‘zbek tilimiz judayam boy til. Shu bois har bir 
so‘zni o‘rnida qo‘llay bilish ham bir san’at hisoblanadi. Tilimiz sinonim so‘zlarga shu 
qadar boyki, ularning har birini nutq vaziyatidan kelib chiqqan holda qo‘llash mumkin. 
Yoki bo‘lmasa ma’lum uslub uchun, jarayon uchun sinonimlardan faqat birini qo‘llash 
maqsadga muvofiq. Masalan, sud jarayoni uchun “zarar” hamda “ziyon” so‘zlari o‘rnini 
almashtirib qo‘llashdan qanday naf. Ba’zi hollarda uslubiy bo‘yoqdorlikdan chekinish 
to‘g‘ri yo‘l. Shunga o‘xshash ma’lum jarayonni yoritishga xizmat qiladigan sinonim 
so‘zlarning qo‘llanishiga e’tibor qaratsak ko‘plab uchratishimiz mumkin. 
“Sharq mutafakkirlari notiq oldiga tilni puxta o‘rganish, uning lug‘aviy boyligi 
va grammatikasini chuqur egallash, mantiqli so‘zlashni o‘rganish, nutqning ichki 
(mazmun) va tashqi (shakl) ko‘rinishiga birday e’tibor berish, go‘zal va ta’sirchan nutq 
tuza bilish, nutq boyliklarini maqsadga muvofiq hamda o‘rinli ishlatish vazifalarini 
qo‘yadilar va ularning ijrosini chuqur tahlil etadilar”.
Bugungi kunda ta’lim tizimida nutq madaniyati masalasiga katta e’tibor 
berilayotgani bejiz emas. Chunki, o‘qituvchi dars mobaynida nutqidan unumli 
foydalanib, mahorat bilan qo‘llay olishi talaba o‘quvchilarning yuqori saviyadagi 
bilimga ega bo‘lishini belgilab beradi. 
Nutqiy madaniyat nafaqat ta’lim tizimining, qolaversa, barcha sohalarning asosiy 
bo‘g‘ini bo‘lib xizmat qiladi. Nutq madaniyati oliy ta’lim tizimida alohida fan sifatida 
shakllantirilgan ekan, bu fanni maktab ta’lim bosqichidan alohida fan sifatida qo‘yilib, 
yoshlarga o‘rgatib kelinsa, o‘ylaymanki, nutqiy savodxonlikdagi kemtikliklar anchayin 
bartaraf etilardi.