262
Investitsiyalardan foydalanish samaradorligiga
baho berishda
quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
a) investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorligi koeffitsiyenti.
Uning darajasi sarflangan investitsiyalar natijasida yalpi ichki
mahsulotning o‘sgan summasini shu o‘sishni ta’minlagan investitsiya
summasiga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda quyidagi formuladan
foydalanish mumkin:
Is
YaDo
Is
YaMo
Si
'
'
=
=
Bunda:
Si
– investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy samaradorlik
koeffitsiyenti;
YaMo‘
– ma’lum bir davr ichida yalpi mahsulotning o‘sgan
summasi, so‘mda. Bunda qishloq xo‘jaligida yalpi daromadning
o‘sgan summasi ham olinishi mumkin;
Is
– sarflangan investitsiya summasi.
Bu ko‘rsatkich sarflangan 1 so‘mlik investitsiya mablag‘i evaziga
necha so‘mlik yalpi ichki mahsulot yoki
yalpi daromad olinganligini
ifodalaydi. Uning mutlaq miqdori imkoni boricha yuqori bo‘lishi
maqsadga muvofiq. Shunda investitsiyalarning mutlaq iqtisodiy
samaradorlik darajasi yuqori bo‘ladi. Kam bo‘lsa, u iqtisodiy
samaradorlik darajasi past bo‘lganligidan dalolat beradi, bunday holda
investitsiyalarni sarflash maqsadga muvofiq hisoblanmaydi.
Investitsiyalar aksariyat hollarda uzoq muddatga mo‘ljallangan
xarajatlardir. Shuning uchun ularning bir necha yillar davomidagi
iqtisodiy samaradorligini aniqashda qiyosiy baholardan foydalanish
lozim. Bunda inflyatsiya darajasi hisobga olinadi.
b) sarflangan investitsiyaning samaradorligi.
Uni aniqlash uchun
investitsiya sarflanishi natijasida sof foydaning o‘sgan summasini shu
o‘sishni ta’minlagan investitsiya summasiga taqsimlanadi. Bunda
quyidagi formuladan foydalanish mumkin:
TIS
O
SFo
Si
'
'
=
Bunda:
SFo‘
– investitsiyani amalga oshirish natijasida sof
foydaning o‘sgan summasi;
O‘TIS
- foydaning o‘sishini ta’minlagan investitsiya
summasi.
Bu ko‘rsatkich yordamida sarflangan bir so‘mlik investitsiya
necha so‘mlik yoki tiyinlik foyda keltirilganligi aniqlanadi. Shuning
263
uchun bu ko‘rsatkichning mutlaq miqdori yuqori bo‘lgani
maqsadga
muvofiqdir.
d) investitsiya sarflanishi natijasida xarajatlarning tejalishi.
Qishloq
xo‘jaligida
sarflangan
investitsiyalar
ishlab
chiqarish
xarajatlarini kamaytirish orqali mahsulot yetishtirish uchun qilingan
o‘rtacha xarajatlar (mahsulot tannarxi)ni kamaytirishda ham muhim
ahamiyatga ega. Ushbu holatga baho berishda ularning iqtisodiy
samaradorlik darajasi tejalgan mablag‘ qiymatini sarflangan investitsiya
summasiga taqsimlab ham aniqlanadi. U quyidagi tenglik yordamida
aniqlanishi mumkin:
;
2
1
Is
Т
Т
Si
−
=
Bunda: T
1
– investitsiya sarflanishidan oldingi tannarx summasi,
ming so‘mda;
T
2
– investitsiya sarflanganidan keyingi tannarx summasi,
ming so‘mda.
Bu ko‘rsatkichning ham mutlaq darajasi yuqori bo‘lishi maqsadga
muvofiqdir.
e) investitsiyaning qoplanish muddati. Bu ko‘rsatkich sarflangan
investitsiya summasini olingan sof foydaning o‘sgan summasiga
taqsimlash orqali aniqlanadi. Bunda quyidagi formulalardan foydalanish
mumkin:
'
SFo
Is
IQM
=
Investitsiyalarning qoplanish muddati imkon qadar qisqa bo‘lishi
maqsadga muvofiqdir.
f) sarflangan investitsiyaning kelajakda keltiradigan foydasi. Bu
ko‘rsatkich quyidagi formula orqali aniqlanadi:
F
k
=S
o
(1+i/100)
t
Bu yerda: F
k
– investitsiyaning kelajakdagi foydasi;
S
o
– boshlang‘ich summa;
i – inflyatsiya darajasi;
t – investitsiya muddati.
g) agrar sohaga sarflangan investitsiyalarning samaradorligini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlardan yana biri – agrar sohaga jalb qilingan 1
so‘mlik investitsiyaga to‘g‘ri keladigan qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti
ko‘rsatkichidir. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash uchun qishloq xo‘jaligi
264
tarmog‘ida yaratilgan yalpi mahsulot hajmi ushbu tarmoqda sarflangan
jami investitsiya summasiga taqsimlanadi:
;
Is
YMqx
Iym
=
Bunda:
Iym
– 1 so‘mlik investitsiyaga to‘g‘ri keluvchi qishloq
xo‘jalik yalpi mahsuloti;
YMqx
– qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti;
Is
– tarmoqqa sarflangan investitsiya summasi.
Rivojlangan mamlakatlarda davlat narx siyosati orqali fermerlar
daromadi barqarorligini qo‘llab-quvvatlaydi va shu orqali fermer
xo‘jaligining investitsiya jamg‘armasini tashkil
etuvchi daromadlarning
minimal darajasini ta’minlashga harakat qilinadi. Ushbu mamlakatlar
amaliyotida agrar sohadagi investitsiya faoliyatini boshqarishning ikkita
zamonaviy modeli keng qo‘llanilmoqda: Amerika va Yevropa modellari.
Agrar sohadagi investitsiya faoliyatini boshqarishning Amerika modeli
AQSh va Kanada davlatlari uchun xos bo‘lib, ularda davlat budjeti
mablag‘lari hisobidan qishloq xo‘jaligiga ajratiladigan assignatsiyalar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri pul to‘lovi ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bunda,
ayniqsa, imtiyozli kreditlar, fermerlarga investitsiyalar uchun soliq
imtiyozlari, kreditni qaytarish muddatlarini
uzaytirish kabi usullardan
samarali foydalaniladi. Soliq tizimidagi imtiyozlar qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari hajmini oshirish, yerlarning mahsuldorligini oshiruvchi
muhitni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Ichki va tashqi bozorning qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan
talabini qondirish eng dolzarb masaladir. Uni hal etish uchun
investitsiyalarni sarflash zarur. Buning uchun esa siyosiy, mintaqaviy,
iqtisodiy hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash darkor. Respublikada
bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish davrida yuqorida
ta’kidlangan sharoitlar yaratilmoqda.
Qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish
uchun mazkur tarmoqqa
sarflanadigan
investitsiyalar
hajmini
oshirish
lozim.
Bunda
o‘tkaziladigan turli ko‘rgazmalar ham muhim ahamiyatga ega. Bu
borada ham mamlakatimiz hukumati tomonidan ko‘plab ijobiy ishlar
amalga oshirilmoqda. Jumladan, Toshkent shahrida “O‘zagroekspo”
ko‘rgazmasi an’anaviy tarzda o‘tkazib kelinmoqda. Shu kabi
ko‘rgazmalarda qishloq xo‘jaligi sohasida faoliyat yurituvchi subyektlar
xorijlik tadbirkorlar bilan hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘yish va shu
orqali sohaga investitsiyalar oqimini ko‘paytirish imkoniga ega
bo‘lmoqdalar.
