"iqtisodiyot va menejment "

Kutishlar nazariyasi.
Kutishlar nazariyasi amerikalik ruhshunos Viktor Vrum 
tomonidan 1964 yilda ishlab chiqilgan. Uning mohiyati shundaki, motivatsiya nafaqat 
ehtiyojni qondirishga, shuningdek, maqsadga erishish uchun tanlangan xoxishga ham 
bog’lik. Kutish nazariyasida 3 ta muhim omilning o`zaro bog’liqligi asosiy o`rin 
tutadi: mehnat sarfi – natijalar; natijalar – mukofot; mukofot qiymati, qoniqish yoki 
qoniqmaslikning nisbiy ko`rsatkichi. 
Mehnat sarfi – natijalar (S-N) bu mehnatga qilingan sarf va olingan natija 
orasidagi nisbatdir. 
Natijalar
– mukofot (N-M) bu biron bir aniq mukofotlashni 
kutish yoki erishilgan natijalar darajasiga javoban rag’batlantirishlar. Kutishlar 
nazariyasining aniqlovchi uchinchi omili bu valentlikdir yoki mukofotning 
qimmatidir. 
Valentlik –
bu qandaydir mukofot olinishi natijasida qoniqish yoki 
qoniqmaslik darajasi va bu daraja muayyan mukofotni olish natijasida yuzaga keladi. 
Odamlarning ehtiyojlari va mukofotga bo`lgan munosabatlari turli xil bo`lganligi 

---

165 
sababli, aniq belgilangan mukofot hammada ham bir xil qimmatga ega emas. Bu 
fikrlarning nisbatini quyidagi formula orqali ko`rsatish mumkin: 
MOTIVATSIYA = S-N 

 N-V 

 VALENTLIK 
Adolatlilik nazariyasi. Adolatlilik nazariyasida odamlar qilingan xarajatlar 
evaziga olgan mukofotni sub’yektiv baholaydilar yoki xuddi shu ishni bajargan kishi 
olgan mukofot bilan taqqoslaydilar deyiladi. SHunday yo`l bilan, boshqalarga 
nisbatan kam to`lanayotgan xodimlar mehnat intensivligini kamaytiradilar va 
mukofotni oshirishni talab etadilar. 
Dj. Adamsning 
«Adolatlilik nazariyasi»
bo`yicha, odamlar xarajatlarga 
nisbatan adolatli yoki adolatsiz bo`la turib, mukofot tuzilishi to`g’risidagi o`zlarining 
ishonchlari orqali motivlantiriladi. Odamlar turli xildagi shaxslar o`rtasida 
solishtirishlar uchun munosabatlarda bo`ladigan daromadlar va xarajatlarni 
tenglashtirish uchun sub’yektiv hukmni qo`llash moyilligiga ega bo`lishadi. 
Adolatlilik nazariyasi shuni ta`kidlaydiki, inson motivatsiyasiga uning hozirgi 
faoliyati va natijalariga bo`lgan bahosining adolatliligi muhim darajada ta`sir qiladi. 
Adolatlilik hozirgi baholarning oldingi baholar bilan, shuningdek, boshqa 
odamlarning aynan shunday yutuqlariga bo`lgan baholari bilan solishtirishdan kelib 
chiqqan holda aniqlanadi. Agarda odam shuni ko`rsaki, boshqalarga bo`lgani kabi 
unga ham bir xil me`yor bilan munosabatda bo`lishsa, u o`zini qoniqtirilganday his 
qiladi va faollikni yuzaga chiqarishni boshlaydi. Adamsning fikriga ko`ra, har bir 
sub’yekt doimo fikran quyidagi munosabatni baholab turadi:
Agar mana shunday baholashlar va solishtirishlar natijasida buzilishlar yo`q, deb 
xulosa qilinsa, inson faol ishlashni davom ettiradi. Agarda buzilishlar fahmlansa, u 
«adolatlilikni tiklash»ni boshlaydi: ish haqining oshirilishini, ish sharoitlarining 
yaxshilanishini, xizmat bo`yicha ko`tarilishini talab qiladi, unumdorlikni yoki ish 
sifatini pasaytiradi yoki boshqa biror tashkilotga ko`chib o`tadi. Biroq, agar odamlar 
bilishsaki, ularga yuqoriroq mukofot berilyapti, ular qattiqrok ishlash uchun 
motivlantirilishlari mumkin. 
Shaxsiy daromadlar Boshqa shaxs daromadi
Shaxsiy xarajatlar Boshqa shaxs xarajati 
= 

---

166