Iqtisodiyot va innovatsion

й.й.даўсиш,марта

2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
Республика бўйича жами	28694,6	35233,3	41670,5	49770,6	60719,2	107333,0	189924,4	6,6
Қорақалпоғистон Республикаси	2361,9	3917,8	5925,7	3718,9	2235,0	6046,4	8434,6	3,6
Андижон	1287,8	1423,0	1661,0	1987,3	2236,0	4055,9	8183,7	6,4
Бухоро	2871,6	3408,3	3866,1	5756,7	11008,9	7846,1	9867,0	3,4
Жиззах	1017,9	1038,5	1101,1	1247	1436,7	3169,2	7919,3	7,8
Кашқадарё	3498,8	4483,2	5590,5	7048,8	10181,9	15321,1	25525,3	7,3
Навоий	1622,6	1653	1685,4	2846,8	2784,5	10059,1	17775,3	11
Наманган	1059,3	1618,7	1966,4	2566,7	3052,0	7131,0	12187,0	11,5
Самарқанд	1915,0	2247,8	2854,0	3321,4	3307,1	5746,9	9798,6	5,1
Сурхондарё	1246,8	1339,5	1633,4	2005,2	2949,1	6111,0	12232,4	9,8
Сирдарё	804,7	927,2	1000,2	1240,9	1349,4	2154,6	6129,2	7,6
Тошкент	2982,9	3741,9	4055,7	3959,9	4301,8	9351,4	16935,1	5,7
Фарғона	1899,7	1998,4	2133	2404,5	2473,8	4978,4	9164,2	4,8
Хоразм	1148,5	1466,5	1343,4	1445,4	1877,1	2980,0	5566,8	4,8
Тошкент шаҳри	4977,1	5969,5	6854,6	10221,1	11525,9	21861,5	41497,9	8,3

Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.

Республикамизда асосий капиталга инвестицияларни 2013 йилга нисбатан 2019 йилдаги ўсиши 6,6 мартани ташкил қилган. Юқори ўсиш суръати Андижон (6,4 марта), Жиззах (7,8 марта), Қашқадарё (7,3 марта), Навоий (11 марта) Наманган (11,5 марта), Сурхондарё (9,8 марта), Тошкент (5,7 марта) вилоятларида ва Тошкент шаҳрида (8,3 марта) кузатилмоқда. Ўзбекистон Республикасида асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг ЯИМдаги улуши 2.4-расмда келтирилган.

Ҳудудларнинг иқтисодий ривожланишида асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг аҳамияти юқоридир. Асосий капиталга киритилган инвестицияларнинг ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий тараққиётидаги аҳамиятини қуйидагилар билан ифодалаш мумкин:

• 
  асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажмининг ўсиши юқори технологик ривожланиш ҳамда интенсив иқтисодий ўсишнинг омили сифатида ЯҲМни йиллик ўсиш суръатига ижобий таъсир кўрсатади;
  
• 
  иқтисодиётнинг замонавий саноат тармоқларини диверсификация қилиш, таркибий ислоҳотларни амалга ошириш натижасида импортнинг ўрнини босувчи ва экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш имконияти яратилади;
  

• 
  мавжуд инвестицион салоҳиятдан оқилона фойдаланиш асосида тадбиркорлик фаолиятини кенг ривожланиши ва янги иш ўринларини яратилиши орқали аҳолининг турмуш даражасини оширишга эришилади. Натижада аҳоли даромадларининг мунтазам ортиши ҳисобига иқтисодиётдаги ялпи талабнинг кенгайиши ишлаб чиқаришни янада ривожлантириш учун шарт-шароит яратади.
  

Маълумки, республикамиз ҳудудлари иқтисодиётига киритилган инвестициялар яқин ва ўрта истиқболда мамлакат ялпи ички маҳсулоти ишлаб чиқариш суръатига ижобий таъсир этади.
Инвестицияларни бошқариш элементларини илмий жиҳатдан ўрганиш ва уни таҳлил этиш инвестицияларни жалб этишнинг жозибадорлигини оширади. Бунинг учун инвестицияларни бошқаришни комплекс равишда ёндашиш, уни ҳар бир элементига тўғри баҳо бериш натижасида унинг самарадорлиги ошади (2-расм).


Тўқимачилик саноатида
инвестицияларни бошқариш механизмининг асосий элементлари

Ташкилий
Иқтисодий
Ижтимоий

Меъёрий ҳуқуқий
ҳужжатлар

Интеграция ва коперативлаш

Инновацияни ташкил этиш

Маҳнат тақсимоти Ташқи алоқалар Муҳитни ўрганиш

Хўжаликлараро ва
хўжалик ичидаги муносабат
Режалаштириш Молиялаштириш
Ҳисоб-китоб, информацион таъминот

Меҳнатга ҳақ тўлаш ва ташкил этиш

Нарх ва молия-кредит тизими

Солиққа тортиш

Суғурталаш

Мотивлаштириш

Ходимларни уй-жой билан таъминлаш

Болалар боғчаси билан таъминлаш

Транспорт воситалари ажратиш

Меҳнат шароитини яхшилаш

Малака ошириш

Рағбатлантириш

2. расм. Тўқимачилик саноатида инвестицияларни бошқаришнинг асосий элементлари

Манба: Муаллиф ишланмаси.

Корхона ва компанияларга инвестицияларни жалб этишда ва улардан фойдаланиш, тақсимлашда инвестиция механизми элементларини доимо эътиборга олиш зарур.

Олиб борилган тадқиқотларимизга асосланиб таъкидлайдиган бўлсак, саноат тармоғида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг самарадорлигини ошириш учун инвестицион-инновацион бошқариш усулларини жорий этиш зарур. Сабаби бугунги кучли рақобатчилик шароитида Ўзбекистон иқтисодиётида ва унинг тармоқларида,

хусусан тўқимачилик саноатида ҳам кучли рақобат натижасида фан-техника салоҳиятидан самарали фойдаланиш мураккаблашиб бормоқда.

Бунинг сабаби, тармоқлар ва компанияларда инновациялар шаклланиши ва трансферлаш жараёнини амалга ошириш борасида бозор меҳанизми чекланганлигини қуйидаги бир қатор йўналишлар билан исботлаш мумкин [15]:

1. 
   айрим тармоқлар ва хўжалик юритувчи субъектларнинг кенг миқёсидаги инновацияларни амалга оширишлари учун молиявий маблағларнинг етишмаслиги;
   
2. 
   инновациялар комплекс равишда бошқарилмаса, яъни барча бошқа ишлаб чиқариш элиментлари билан боғланмаса, тармоқ учун ҳам умуман иқтисодиёт учун ҳам катта йўқотишларга олиб келади;
   
3. 
   инновацион лойиҳалар кўп жиҳатдан ноаниқликка учраб туради. Демак, хавф-хатар даражаси юқори бўлади. Хавф эса лойиҳани амалга ошириш учун иқтисодий муҳитнинг ўзгаришини талаб қилади. Уларни қоплаш учун ортиқча харажатлар сарф қилинади;
   
4. 
   инновациядан олинадиган самара узоқ муддатга чўзилиши мумкин. Шу сабабли, лойиҳанинг тўлиқ самарадорлигини олдиндан баҳолаш тўғрисида асосланган қарор қабул қилинган мураккаб масаладир;
   
5. 
   янги маҳсулот ва хизматлар қийматининг юқорилиги кўп ҳолларда ундан оммавий равишда фойдаланишни чеклаб қўяди. Бу эса инновацияларни ўзлаштириш даврида юқори сарф-харажатлар билан боғлиқ бўлиши мумкин.
   

Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришда тўқимачилик саноатининг ўрни каттадир, унинг ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларини ўстириш нафақат ушбу тармоқ учун, балки мамлакат иқтисодий салоҳиятини оширишга олиб келади [16]. Юқоридагилардан келиб чиқиб, тўқимачилик саноатида инвестицияларни асосий элементларини эътиборга олган ҳолда уларни жалб қилишни бошқариш механизмини такомиллаштириш энг долзарб масала бўлиб қолмоқда [17]. Шундай экан биз томондан тадқиқотлар натижасида тўқимачилик саноати корхоналарда инновацион - инвестицион фаолиятини бошқариш модели ишлаб чиқилди.
Инновация ва инвестиция фаолияти муаммоларини ўрганиш унинг самарадорлиги олинган иқтисодий ва ижтимоий таъсирларга маълум даражада боғлиқ бўлиши мумкин деган хулосага келишга ёрдам берди [18].

𝑖𝑛𝑣𝑒𝑠𝑡
𝐸𝑓^{𝑖𝑛𝑛𝑜𝑣} = 𝐸𝑓_{𝑒𝑐𝑜𝑛} + 𝐸𝑓_{𝑠𝑐𝑜𝑛} (1)
Бу ерда,

𝑖𝑛𝑣𝑒𝑠𝑡
𝐸𝑓^{𝑖𝑛𝑛𝑜𝑣} −таҳлил даражасига қараб инновацион ва инвестиция фаолиятининг самарадорлиги
𝐸𝑓_{𝑒𝑐𝑜𝑛} −инновацион ва инвестиция фаолиятини амалга ошириш натижасида иқтисодий самарага эришиш

Тўқимачилик саноати
корхоналарининг инновацион –

макро-мухити

Саноат корхоналарининг
инновацион – инвестицион макро- мухити
_{Бюджет самарадорлиги} Саноат корхоналарининг инновацион инвестицион самарадорлиги

инвестицион
Илмий-техник жараён
Экологик хавфсизлик, табиий ресурслардан самарали
фойдаланиш