Iqtisodiyot nazariyasi

Soliq elementlari soliqqa tortish tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib, ular soliq to’lovchilar va davlat budjeti o’rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon bo’ladi. Quyida soliq elementlarini tashkil etadigan ba’zi tushunchalarga to’xtalib o’taman.

Soliq subyekti – soliq to’lash majburiyati yuklangan yuridik va jismoniy shaxslar yoki boshqacha qilib aytganda, soliqqa oid munosabatlarni tashkil etadigan tomonlarning o’zaro majmuasi bo’lib, bir tomondan soliq to’lovchilar, ikkinchi tomondan soliq undirish vakolati yuklangan soliq xizmati organlari qatnashadi.

Soliq obyekti – soliq to’lovchining soliq hisoblanadigan va soliqqa tortish uchun asos bo’lib hisoblanadigan daromadi yoki mol-mulki tushuniladi. Soliq munosabatlarining subyektlari o’rtasidagi soliq obyekti bo’lib foyda yoki daromad, muayyan tovarlarning qiymati, yer maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari, tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi.

Soliq bazasi – soliq obyektining soliq stavkasi qo’llaniladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq solinadigan obyektning miqdoriga ham bog’liq. Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi lozim bo’lgan soliq obyektidan ruxsat etiladigan chegirmalarga bog’liq ravishda o’zgarib turishi mumkin.

Soliq stavkasi – obyektning har bir birligi uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq elementlari ichida eng ko’p amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. CHunki, soliq stavkalarini o’zgartirish orqali davlat xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi, ayrim faoliyat, sohagalarga ustunlik berishi, ularni rag’batlantirishi mumkin.

Yuqoridagilarga asoslanib, soliqlarga qisqacha xulosa beramiz:

• 
  Soliqlar – faqat davlat byudjetiga tushadigan majburiy to`lov va yig’im bo`lib, davlat bilan soliq to`lovchilari, ya’ni soliq munosabatlari sub’ektlari o`rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, demokratik taqsimlash munosabatlaridir;
  
• 
  Soliq to’lovchi subyektlar davlatga soliq to’lar ekanlar, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoki xizmat olmaydi;
  
• 
  Davlat foydasiga soliq to’lash orqali daromadning avvaldan belgilab qo’yilgan qismi qonuniy tartibda undiriladi;
  

Shunday qilib, aytish mumkinki, soliqlar — bu davlat sarf-xarajatlarini ta’minlovchi asosiy manbaa bo`lib, u bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy dastagi hisoblanadi.