KIRISH
Mavzuni dolzarbligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiy resurslarning
har
biri
katta
resurslar
bozori - mehnat bozori, kapital bozori va boshqalar
bo'lib, ular o'z navbatida ma'lum bir resurs uchun ko'plab bozorlardan
iboratdir. Masalan, mehnat bozori turli xil mutaxassislar - muhandislar,
rassomlar, iqtisodchilar uchun ishlaydigan bozorlardan iborat. O'z navbatida,
iqtisodchilar bozori moliyachilar, marketologlar va boshqalardan iborat.
Iqtisodiy resurslar tushunchasi Iqtisodiy resurslar deganda tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan barcha turdagi resurslar tushuniladi.
Aslida, bu boshqa tovarlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan tovarlardir.
Shuning uchun ularni ko'pincha ishlab chiqarish manbalari,
ishlab chiqarish
omillari, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy o'sish omillari deb atashadi. O'z
navbatida, qolgan imtiyozlar iste'mol tovarlari deb ataladi. Iqtisodiy manbalar
turlari Iqtisodiy resurslarga quyidagilar kiradi: Tabiiy resurslar (er, yer osti
boyliklari, suv, o'rmon va biologik, iqlim va rekreatsiya resurslari), qisqa
muddatli erlar uchun; Mehnat resurslari (tovarlar va
xizmatlar ishlab chiqarish
qobiliyatiga ega odamlar), qisqasi - mehnat; Kapital (pul shaklida, ya'ni pul
kapitali yoki ishlab chiqarish vositalari, ya'ni haqiqiy kapital); Tadbirkorlik
qobiliyati (odamlarning tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni tashkil etish
qobiliyati), qisqasi - tadbirkorlik; Iqtisodiy hayot uchun zarur bo'lgan bilimlar.
Iqtisodiy resurslar harakatchan (harakatchan), chunki ular kosmosda (mamlakat
ichida, davlatlar o'rtasida)
harakat qilishlari mumkin, ammo ularning
harakatchanlik darajasi turlicha. Eng kam harakatchan tabiiy resurslardir,
ularning ko'pchiligining harakatchanligi nolga yaqin (er bir joydan
ikkinchisiga o'tish qiyin, garchi bu mumkin). Dunyoda mehnatning ichki va
tashqi migratsiyasidan ko'rinib turganidek, mehnat resurslari yanada
harakatchan . Tadbirkorlik qobiliyatlari
yanada harakatchan, garchi ko'pincha
ular o'z-o'zidan harakat qilmasada, lekin mehnat resurslari va kapital bilan
birga (bu tadbirkorlik qobiliyatining egalari yollangan menejerlar yoki kapital
egalari ekanligi bilan bog'liq). So'nggi ikki resurs - bu eng mobil - kapital
(ayniqsa pul) va bilim. Resurslarning o'zaro ayirboshlanishi va ularning
harakatchanligi
qisman
ularning
boshqa
mulklarini
-
o'zaro
almashinuvchanlikni (alternativ) aks ettiradi. Agar fermer don etishtirishni
ko'paytirishi kerak bo'lsa, u buni shunday qilishi mumkin:
ekin maydonlarini
kengaytirish (qo'shimcha tabiiy resurslardan foydalanish) yoki qo'shimcha
ishchilarni yollash (ish kuchini ko'paytirish) yoki mashina va uskunalar parkini
kengaytirish (kapitalini ko'paytirish) yoki tashkilotni takomillashtirish. fermada
mehnat qilish (o'zlarining tadbirkorlik qobiliyatlaridan kengroq foydalanish)
yoki, nihoyat, yangi turdagi urug'lardan foydalanish (yangi bilimlarni qo'llash).
Fermerning shunga o'xshash tanlovi bor, chunki iqtisodiy resurslar bir-birining
o'rnini bosadi (alternativa). Odatda, bu o'zaro almashinish to'liq emas.
Masalan, inson resurslari kapitalni to'liq almashtira olmaydi, aks holda
ishchilar uskunalar va inventarizatsiyasiz qoladi. Iqtisodiy
resurslar dastlab bir-
birini osonlikcha almashtiradi, keyin esa borgan sari qiyinlashadi. Shunday
qilib, o'zgarmas miqdordagi traktorlar yordamida siz fermada ishchilar sonini
ikki smenada ishlashni talab qilib ko'paytirishingiz mumkin. Biroq, ko'proq
ishchilarni yollash va ish haqini keskin oshirmasdan, uch smenada tizimli
ishlarni tashkil etish juda qiyin bo'ladi. Mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan tub iqtisodiy islohatlar jarayonida
iqtisodiyotni markazdan
boshqarish darajasidan hududiy va tarmoq darajasida boshqarishga bosqichma –
bosqich o’tkazish, hududlarda tegishli dasturlarni amalga oshirish, bozorni tartibga
solishda hududiy organlar huquqlarini kengaytirish va ma’suliyatni oshirish
birinchi navbatdagi vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. Barcha iqtisodiy tizimlarda
davlat va bozor tizimi o’ziga hos ahamiyat kasb etib, har biri mustaqil faoliayat
olib boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotga aralashib, uni
tartibga solib turish obyektiv holat hisoblanadi. Hozirgi kunda barqaror izchil
iqtisodiy o’sish asosan davlat nazoratiga bog’liq bo’lib bormoqda.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o’tishi
bilan jamiyatda bozor
iqtisodiyotining amal qilish mexanizmining, turli mulkchilikka asoslangan
korxonalarning (firmalarning) xo’jalik yuritish faoliyatini, ularning bozor
sharoitidagi harakatini, cheklangan resurslardan oqilona foydalanish yo’llarini va
shu asosida ularni samarali faoliyat yuritishlarini o’rgatuvchi bilimga bo’lgan
ehtiyoji ortib boradi. Bozor subyektlarining faoliyatini keng miqiyosda tahlil etish
asosida
tegishli hulosalar chiqarib, qarorlar qabul qilish inkonini yaratadi. Bozor
subyektlari deganda is’temolchilar, ishlab chiqaruvchilar, yollanma ishchilar,
mablag’ qo’yuvchilar, yer egalari – umuman iqtisodni rivojlanishiga va ishlashiga
ta’sir ko’rsatadigan har qanday shaxs va xo’jalik tushuniladi.
