Iqtisodiyatda matematik modellardan foydalanishga doir masalalar

IQTISODIYATDA MATEMATIK MODELLARDAN FOYDALANISHGA DOIR MASALALAR

Muallif: Xamrayev Asamiddin

Reja:

• Iqtisodiy-matematik usullarning rivojlanish tarixidan ba’zi ma’lumotlar.
• Iqtisodiy tizimlarga xos alohida belgi va xususiyatlar.
• Iqtisodiy-matematik modellar va ularning asosiy sinflari..
• Iqtisodiyotda foizlardan foydalanishga doir masalalar.

Iqtisodiy-matematik usullarning rivojlanish tarixidan ba’zi ma’lumotlar.

Alohida olingan iqtisodiy muammolarning matematik tadqiqi, sonli(statistik) ma’lumotlarning matematik formallashtirilishi dastlab XIX asrda amalga oshirilgan edi. XIX asr oxirida L.Valras tomonidan matematikaning iqtisodiyotga jiddiy qo‘llanishi taklif etildi. U iqtisodiy munosabatlarda qatnashuvchilarni o‘z baholovchi funksiyalarini (foydalilik, daromad va h.k) optimallashtirishga harakat qiluvchi tomonlar sifatida qaradi va iqtisodiy muvozanat masalasini qo‘ydi. Bu masalani matematik formallashtirish bilan XX asrda bir qator matematik olimlar shug‘ullandilar. Natijada Dj.Fon Neyman (1928-y.) tomonidan o‘yinlar nazariyasiga asos solindi. Dj.Nesh, Kakutani, Auman, Errou, Geyl va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlari natijasida XX asrning 50-yillariga kelib, Valras tomonidan qo‘yilgan iqtisodiy muvozanat masalasining matematik yechimi topildi.

XX asr boshlarida yuqori darajada rivojlangan iqtisodiy xo‘jalik tizimi ehtiyojlari nafaqat global, balki aniqroq(konkret) iqtisodiy ko‘rsatkichlar va xarakteristikalarga bo‘lgan talab zarurligini keltirib chiqardi. SHu sababli tarmoqlararo balans tizimi (Rossiya, 1925-y.) yaratildi hamda mahsulot ishlab chiqarish va taqsimotning tarmoqlararo modeli bo‘lgan V.V.Leontevning (AQSh, 1936-y.) “xarajatlar-ishlab chiqarish” modeli yaratildi. Iqtisodiy dinamikaning dastlabki matematik modellaridan biri amaerikalik matematik Dj.Fon Neyman tomonidan 1937-yili qurilgan kengayib boruvchi iqtisodiyot modeli hisoblanadi. Iqtisodiy masalalarni tadqiq etish va yechish uchun matematik apparatni kengroq qo‘llanila borishi bilan iqtisodiy tahlilga maxsus mo‘ljallangan matematik usullarni yaratish zaruriyati paydo bo‘ldi. Bu esa matematika fanining yangi yo‘nalishlari: matematik dasturlash, qaror qabul qilish nazariyasi, o‘yinlar nazariyasi, ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi, graflar nazariyasi va boshqalarning paydo Iqtisodiyotning eng muhim amaliy masalalaridan biri – iqtisodiy tizimning turli darajalariga mos holda xo‘jalik yuritish rejasini tuzishdan iborat. Iqtisodiyotning ishlab chiqarishni tashkillashtirish rejasi bilan bog‘liq masalalari uchun xarakterli belgi – imkoniyatli (mumkin bo‘lgan) yechimlar to‘plamining ko‘p qiymatli, ko‘p variantli bo‘lishidir.bo‘lishi va rivojlanishiga olib keldi.