Iqtisodiy xavfsizlik

2020-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari asosida iqtisodiy xavfsizlik holatini baholang.

29. 
    Mamlakat ichki iqtisodiy xavfsizligiga tahdidalarga nimalar kiradi?
    

Mamlakatning ichki iqtisodiy sohadagi xavfsizligi tabiiy, texnik-texnologik, infratuzilmaviy, ijtimoiy hamda boshqa makro va mikroiqtisodiy rivojlanish omillari, ichki immunitet va beqarorlik, tangliklar taʼsiridan himoylanish orqali taʼminlanadi.Ichki tahdidlar jumlasiga mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishga qodir emasligi, taraqqiyotda innovatsion asoslarning zaifligi, qarama-qarshiliklar va ijtimoiy ziddiyatlarni hal etishda manfaatlar balansiga erisha olmaslik kabilar kiritiladi. Ozbekiston Respublikasida barcha ichki tahdidlar quyidagi tortta yirik blokka bo’linadi. Jahon narxlari va tashqi savdodagi o’zgarishlar, kirib kelayotgan kapital (xorijiy investitsiyalar) hajmidan mamlakatdan chiqib ketayotgan kapital hajmining ortib ketishi, tashqi qarz miqdorining kattalashib ketishi, importga bog’lanib qolish, eksport tarkibida xomashyo mahsulotlari ulushining oshib ketishi tashqi tahdidlar qatorigakiradi.

Agarmamlakatichidagitahdidlarningoldiolinmasa,ularbartarafetilmasa,ichkitahdidlariqtisodiyotnitashqitahdidlargasezuvchanqilibqo’yadi.Ichkitahdidlardavlatniiqtisodiyvamoliyaviyjihatdanzaiflashtirib,harbiysohadatahdidlarnikuchayishigaolibkeladi.Davlatningiqtisodiyjihatdanzaifbo’lishimamlakatnixalqaromoliyaviytashkilotlargaqarambo’libqolishigaolibkeladi.Bundadavlatningbudjetmablag’lariijtimoiymajburiyatlarnibajarishga,masalan,budjetsohasixodimlarigaishhaqito’lash,pensiya,nafaqalarberishgahamyetmayqolishimumkin.Ichkitahdidlarmilliytovarishlabchiqaruvchilartomonidanichkitalabniqondiraolmasliknatijasidaiqtisodiyotniimportga,tashqibozorkon‘yunkturasigabog’liqliginikuchaytiribqo’yadi.Davlatningichkitahdidlargaqarshiturishqobiliyatiningsustbo’lishligiunisamaralitashqisiyosatolibborishdanmahrumqilibqo’yadiivamilliytovarishlabchiqaruvchilarniqo’llab-quvvatlayolmaydi,raqobatbardoshmahsulotlareksportinirag’batlantirib,yangitovarbozorlariniegallayolmaydi.Iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi ichki omillarga quyidagilar kiradi:-koʼpchilik tarmoqlarning qoloq texnologik bazaga, yuqori energiya va resurs Ijtimoiy sohadagi tahdidlarTashkiliy huquqiy tahdidlarMoliyaviy tahdidlarIshlab chiqarish va texnologik tavsifdagi tahdidlarxavsizligiga ichki tahdidlar
63sigʼimiga egaligi sababli milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining pastligi;-iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashuvi;-yuqori darajadagi inflyatsiya;-infratuzilma obektlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi va mustahkam emasligi;-mineral xom ashyo bazalarining kam oʼrganilganligi va xoʼjalik oborotiga tortilish imkoniyatlarining yetarli emasligi;-mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining yomonlashuvi, fan-texnika rivojlanishining ayrim yoʼnalishlarida ilgʼor oʼrinlarning boy berilishi, boshqa faoliyat sohalarida intellektual mehnat obroʼsining tushib ketishi;-ichki bozorlarda chet el korxonalari tomonidan mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar mahsulotlarining, shu jumladan, isteʼmol tovarlarining siqib chiqarilishi;-hududiy separatizm tendensiyasi va boshqarish qarorlarini qabul qilishda tarmoq lobbizmining yuqori darajadaligi;-investitsion faollikning pastligi;-kapital xarajatlar oʼrniga joriy xarajatlarni afzal koʼrish;-ijtimoiy ziddiyatlarning kelib chiqish xavfining mavjudligi. Bunday ijtimoiy ziddiyatlar mehnatga haq toʼlash mexanizmining takomillashmaganligi, ishsizlik darajasining yuqoriligi, aholi oʼrtasidagi tabaqalanishning keskinlashib ketishi, aholi bilim darajasi va sifatining pasayishi tufayli vujudga keladi;-qonunchilikning rivojlanmaganligi, bir qancha iqtisodiy subektlarning ichki va tashqi bozorda monopol holatda ekanligi gʼayriqonuniy faoliyat koʼratishi hamda huquqiy intizomining pastligi;-iqtisodiyot subektlarining moliyaviy va shartnomaviy intizomining pastligi;-iqtisodiyotning kriminallashuvi va uni boshqarishda korruptsiyaning kuchayishi;-daromadlarni yashirish va soliq toʼlashdan qochish holatlarining koʼpayishi;-moliyaviy mablagʼlarni chet ellarga noqonuniy tarzda oʼtkazish.Tahdidning ichki omillarini, oʼz navbatida, ikki guruhga ajratish mumkin:
1) iqtisodiy tizimning davriy rivojlanish qonuniyatlariga bogʼliq tahdid omillari; 2) davriy rivojlanish qonuniyatlariga bogʼliq boʼlmagan omillar.Birinchi guruh omillari harakati oqibatida maʼlum vaziyatda makroiqtisodiyot darajasida salbiy holatlar yuzaga kelib, davlatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdid solishi mumkin. Ikkinchi guruh omillari harakati esa uzoq muddatli davrda xoʼjalik tizimi muhim elementlarining takror ishlab chiqarilishi natijasida toʼplangan noxush tendensiyalar tufayli yuzaga keladi. Ichki tahdidlar ichida xufyona iqtisodiyot oʼta xavfliligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun unga qarshi kurash iqtisodiy xavfsizlikni taʼminlashda muhim ahamiyatga ega.

30. 
    Fransiya iqtisodiy xavfsilik tizimini qaysi yo’nalishlarda tadbig’i yuqori?
    

Evropa Ittifoqining asosiy maqsadi teng imkoniyatlarga va turmush darajasiga ega bo'lgan Evropa davlatlarini birlashtirishdir. Batafsil tahlil qilish uchun Evropa Ittifoqi davlatlarining iqtisodiy xavfsizligini ularning dasturlari, doktrinalari va kontseptsiyalari orqali ko'rib chiqish talab etiladi. Masalan, Frantsiyaning iqtisodiy xavfsizligini kategoriya sifatida ta'minlash 1964 yildagi Milliy xavfsizlik to'g'risidagi qonunning qabul qilinishidan kelib chiqadi. Dastlab Frantsiya "milliy iqtisodiy xavfsizlik" atamasidan foydalanib, aholiga beriladigan imtiyozlarni yaxshilash zarurligini ochib berdi va o'z hissasini qo'shdi13.Frantsiyadan farqli o'laroq, Germaniyada iqtisodiy xavfsizlikni tartibga soluvchi alohida hujjat yo'q. Iqtisodiy xavfsizlik sohasi mamlakat Mudofaa vazirligining qonunchilik hujjatlarining ajralmas qismi bo'lib, unda ustuvor qoidalar: raqobatni rivojlantirish, monopoliyalarning cheklanganligi, milliy valyuta kursining barqarorligi va boshqalar ta'kidlangan.
Buyuk Britaniyada, shuningdek Frantsiyada ham iqtisodiy xavfsizlik milliy tizimga kiritilgan va umuman xalqning umumiy manfaatlarini himoyaqilish sifatida qabul qilingan. Iqtisodiy xavfsizlikning asosiy muhim xususiyatlari -bu tadbirkorlik faoliyatini qo'llab-quvvatlash, tarmoq (tarmoq) -institutlar-hukumat-biznesni yaratish, prognozlash va iqtisodiy tahdidlardan himoya qilish Xuddi Qo'shma Shtatlarda bo'lgani kabi, Buyuk Britaniyada ham iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash tadbirkorlarning bo'ysunuvchi tashkilotlarning noqonuniy faoliyatining istalmagan reklama qilinishini minimallashtirishga intilishi va shu bilan kompaniya obro'siga puturetkazishi bilan tavsiflanadi.
Sanoat va tijorat firmalari va moliya institutlari uchun iqtisodiy xavfsizlik xizmatlarining tez sur'atlarda kengayishi Frantsiyada so'nggi tendentsiyadir. Xususiy xavfsizlik xizmatlarini yaratish milliy biznes hamjamiyatining tijorat xatarlarini, ayniqsa, yaxshi tushunilmagan bozorlarda kamaytirishi zarurligini aks ettiradi. Xususiy detektivlar va xavfsizlik firmalarining xizmatlariga talab doimiy ravishda oshib boradi17.Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlovchi shaxslarfaqat Frantsiya yoki Evropa Ittifoqi fuqaroligiga ega bo'lgan shaxslar bo'lishi mumkin. Frantsiya politsiyasining sobiq a'zolari bunday funktsiyalarni faqat mamlakat ichki ishlar vazirining yozma ruxsati bilan o'z zimmalariga olishlari mumkin. So'nggi yillarda Frantsiyada xususiy xavfsizlik va detektiv kompaniyalarida ishlaydigan sobiq politsiyachilar sonining ko'payishi haqida jiddiy tashvish mavjud. Shu munosabat bilan Frantsiya Ichki ishlar vazirligida xususiy tergovchilarni majburiy ro'yxatdan o'tkazishni joriy qildi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha xususiy kompaniyalar faoliyati doirasiga quyidagilar kiradi: tovar belgilarini suiiste'mol qilishning oldini olish; nohaq raqobat faktlarini aniqlash; sanoat josusligi va kontrrazvedka faktlarini aniqlash; bank tizimida xavfsizlikni ta'minlash. Ammo, aslida, maxsus xizmatlarning faoliyat doirasi biroz kengroq va shuning uchun frantsuz firma va banklarida iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash xizmatlari narxi ancha yuqori va doimiy o'sish tendentsiyasiga ega.Frantsiyadagi biznes tuzilmalar uchun muhim masala bu axborotni saqlashsohasidagi iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash, shuningdek kompyuter jinoyatlariga qarshi kurashdir. Buning sababi shundaki, biznesni qo'llab-quvvatlash, shuningdek, tijorat sheriklari bilan o'zaro aloqalar kompyuter tarmoqlaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Bunday vaziyatda kompyuterlar va Internetdan foydalanish kompyuter xotirasida mavjud bo'lgan ma'lumotlar bazalariga ruxsatsiz kirish, shuningdek moliyaviy ma'lumotlarning ushlanish xavfini ko'paytiradi. Zamonaviy rivojlangan kompyuterlardan farqli o'laroq, ishlatiladigan vositalar har doim ham ma'lumotlarni ruxsatsiz kirishdan himoya qilish uchun etarli dasturga ega emas. Iqtisodiy xavfsizlik xizmatlarining funktsional majburiyatlariga ruxsatsiz kirish xavfini tahlil qilish, davlat va xususiy kompyuterlariga noqonuniy kirib borish xavfi yuqori bo'lgan zaif joylarni aniqlash va boshqalar kiradi. Tarmoq yoki shaxsiy kompyuterlar, kompyuter xavfsizligi sohasidagi frantsuz mutaxassislari to'liqroq korporativ dasturni taklif qilishadi, bu kompaniya yoki bankning barcha fayllaridagi elektron ma'lumotlarning xavfsizligini ta'minlashi kerak18. Shimoliy mamlakatlarda o'zining geografik joylashuvi, urf-odatlari va urf-odatlari, bir-biriga o'xshash til tizimlari va huquqiy me'yorlari tufayli iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash uchun tijorat va sanoat xizmatlari faoliyatini tashkil etishning ko'plab umumiy yondashuvlari mavjud. Ushbu mamlakatlarda detektiv va xavfsizlik byurolari xususiy korxonalar toifasiga kiradi. Bu ularning yaratilishi, ro'yxatdan o'tkazilishi, moliyalashtirilishi, soliqqa tortilishi, huquqiy holati va faoliyati qonunlarning umumiy qoidalari bilan tartibga solinishini nazarda tutadi

31.