Iqtisodiy va

SAVOL VA T O PSH IR IQ LA R
1. Jahon aholisi tarixning dastlabki bosqichlarida juda sekin, so ‘nggi o ‘n yillik la rid a esa m isli to 'r ilm a g a n te z sur'atlarda o ‘sdi? y ia rn in g sabablarini aniqlang va tahlil qiling.

2. N im a u ch u n ah olin in g tabiiy k o ‘payishi iqtisod iy rivojlangan m am lakatlarda ancha sekin, kam rivojlangan m am lakatlarda tez borm oqda?

3. J a h o n m a m la k a tla r id a o ‘tk a z ilib k e lin a y o tg a n d e m o g ra f ik siyosatlarning asl maqsadi nim a?

4 . A h olin in g jin siy nisbatida qanday m am lakatlar aholisid a ayollar va qanday m am lakatlarida erkaklar k o ‘pch ilik n i tashkil qiladi va buning sabablari nim ada?

5. Jahon n in g asosiy « notinch» hududlarini aniqlang va ulardagi m illiy -etn ik om illarning roliga baho bering.

116

XI BOB

IQTISODIYOT TARMOQLARI УА ULARNI JOYLANISH QONUNIYATLARI

Iqtisodiyot — ijtimoiy hayotning murakkab tizimi, jabha- sidir. U o ‘z navbatida bir necha tarm oq va tarm oqchalardan iboratdir. Iqtisodiyot tarmoqlarining ko‘payib borishi ijtimoiy va hududiy m ehnat taqsim oti, ixtisoslashuv orqali sodir b o ‘ladi. Agar qadimda kishilar oddiy va oz narsalar bilan shug‘ullangan bo‘lsalar, hozirgi kunda ularning mashg‘ulot turlari nihoyatda ko'payib ketgan.

Xo'jalik yoki iqtisodiyot eng avvalo ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlariga bo‘linadi. Birinchisi bevosita kishilar va ishlab chiqarishni davom ettirish uchun har xil mahsulot , ishlab chiqarish vositalarini yaratish, ularni saqlash va iste'molchilarga tarqatish bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchisi asosan nomoddiy sohalar, aholining ijtimoiy hayoti, boshqa­ ruv kabi maqsadlar uchun xizmat qiladi.

Ishlab chiqarish va umuman iqtisodiyotning yirik tarki- biy qismlari avvalambor sanoat, qishloq xo ja lig i, transport, qurilish hisoblanadi. Ularni makroiqtisodiy tarmoqlar deb ham atashadi. Shu bilan birga yuqoridagi tarm oqlar o ‘zlarining murakkab ichki tuzilishiga ega. Masalan, sanoatni olaylik: u eng avvalo ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish ( ya'ni

«А» guruhi yoki og‘ir sanoat) va iste'mol mollarini ishlab chiqarishga («В» guruhi, yengil va oziq-ovqat sanoat) bo‘li- nadi. Ko‘rinib turibdiki, bu yerda sanoat tarm oqlarini yirik darajada guruhlash m ahsulotni qaysi maqsadda yaratilishiga ko‘ra ajratiladi.

Umuman olganda sanoat tarm og‘i — bu sanoat korxo- nalarini qanday va qaysi maqsadda m ahsulot ishlab chiqa­ rish, xom ashyo va texnologik jarayonlarning umumiyligi bo‘yicha guruhlanishidir. Jumladan, mashinasozlik sanoat tarmoqlaridan eng murakkabi bo'lgan mashinasozlikka oddiy knopka yoki ignadan tortib samolyot, tanker yoki suv osti

117


kemalarini ishlab chiqarish kiradi. Bunday turli xil va yiriklik- dagi mahsulotlarni bir sanoat tarmog'i tarkibiga kiritilishining sababi ularning barchasini faqat bir turdagi xom ashyo, ya'ni m etalldan qilinishidir. Xuddi shunga o ‘xshash o ‘rm on, yog‘ochsozlik, sellyuloza-qog‘oz sanoati ham xom ashyo omiliga asoslanadi.

M ahsulotning qaysi (umumiy) maqsadda yaratilishidan kelib chiqib elektr energetika, yoqilg‘i, qora va rangdor metallurgiya, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoat tarm oqlari ajratiladi. Bu sanoat tarmoqlarida turli xil xom ashyo va texnologik jarayonlardan foydalaniladi, ammo ularning pirovard maqsadi ishlab chiqarishni vositalar, aholini iste'm ol m ollari bilan ta'm inlashdir. Texnologik jarayon asosida esa atigi bitta, ya'ni kimyo sanoati tashkil topadi.