Iqtisodiy va

6. Aholining irqiy va milliy — etnik tarkibi.

XX asr insoniyat tarixida irqiy va m illiy-etnik qaram a- qarshiliklar eng kuchaygan davr sifatida ham tarixda qoladi. Axir, Yevropa mamlakatlari o ‘rtasida mustamlaka yerlarni o 'zaro taqsim lab olishning oxiriga yetkazilishi (XX asr boshlarida), uni qayta taqsimlashga urinishlar (I va II jahon urushlari), jahonda qaror topgan ob'yektiv siyosiy-ijtimoiy tuzum ni qayta tashkil etish harakati (Oktyabr siyosiy to ‘nta- rishi) natijasida kelib chiqqan va uzoq vaqt davom etgan

«kommunistik-kapitalistik» qarama-qarshiliklar, ular negizida o ‘rin olgan cheksiz-chegarasiz irqiy-aparteid, m illiy-etnik, diniy ekstremistik urushlar aynan ana shu asr davomida hech ham tinm adi, ularning davomi haliberi tinmaydigan ko‘ri- nadi. Shu sababli iqtisodiy-siyosiy geografiyaning m uhim mavzularidan biri sifatida jahon aholisining irqiy va milliy- etnik tarkibi ham da ularning hududiy xususiyatlari qarab chiqiladi.

Jahon aholisi asosan 3 asosiy va 1 q o ‘shim cha irqiy guruhlarga mansubdir. Bular yevropoid (oq tanli), mongolo- id (sariq tanli), negroid (qora tanli) hamda son jihatdan kichik bo‘lgan avstroloid xalqlardir.

Irqlarning kelib chiqishida ko‘proq biologik va geografik om illar ishtirok etgan. Ular bir-birlaridan asosan tashqi belgilari, ya'ni rangi, sochi, yuz tuzilishi xususiyatlariga ko‘ra farqlanadilar.

Antropolog olimlarning ilmiy xulosalariga ko‘ra mavjud irqlar bundan 15 ming yillar oldin asosan shakllanib, o ‘z hududiy m akonlariga ega bo‘lganlar: yevropoidlar butun Yevropa, Janubiy-Sharqiy va Janubiy Osiyo hamda Shimoliy

109


Afrika b o ‘lab, m ongoloidlar O siyoning boshqa qolgan m in taqalari, butun A m erika qit'asi b o ‘ylab, negroidlar Afrikaning asosiy hududlari bo‘ylab, avstroloidlar asosan Avstraliya va Okeaniya bo‘ylab tarqalgan bo‘lganlar. Keyingi tarixiy davrlarda yuz bergan siyosiy o ‘zgarishlar tufayli (Ame­ rika va Avstraliya qit'alarining yevropaliklar tomonidan egalla- nishi va o‘zlashtirilishi) va murakkab davom etgan jahon mus- tamlakachilik tizimi turli irqlarga mansub aholi geografiya- sida ancha katta o ‘zgarishlarga olib keldi.

Hozirgi vaqtda barcha irqlarga mansub xalqlar aqliy va jism oniy im koniyatlariga k o ‘ra baravarligi va ularning jam iyatda tutgan o ‘rniga ko‘ra tengligi jahon hamjamiyati tom onidan tan olingan. 1973 yilda BMT tom onidan irqiy kamsitishning jinoyat ekanligi va u xalqaro qoidalar asosida jazolanishi haqida maxsus Konvensiya qabul qilingan.

Ammo, yaqin-yaqin vaqtlargacha irqlararo va millatlararo kamsitishlar avjida edi. M ustamlakachilik manfaatlari ko‘zda tutilgan holda «past irq» xalqaro «oliy irq» xalqlarining quli b o ‘lishi, u larn in g x izm atin i qilishi lozim , degan har tom onlam a «asoslangan» amalda esa soxta g‘oyalar ta’limoti (Germ aniya fashistlari mafkurasi) ham yaratilgan edi. Ana shunday ta'lim ot asosida tarbiya topgan ayrim jamiyatlarda qora, ba'zan boshqa rangdagi xalqlar har taraflama kamsitish­ lar edi. Bunday kamsitishlar 60-70 yillarda ayniqsa, demokra- tiyaning qo‘rg‘oni hisoblanadigan AQSH va JAR da eng yuqori nuqtasiga — aparteid 1 siyosati darajasiga chiqqan edi. Shunday qilib. Irqchilik siyosati hozirgi davrda tarixga aylanib bormoqda. T obora m ustahkam lanib borayotgan irqlararo va xalqlararo tenglik va totuvlik g'oyalarining qaror topayotganligi jahon ham jam iyatining, insoniyatning eng

yorqin yutuqlaridan hisoblanadi.

Markaziy Osiyo respublikalari, xususan 0 ‘zbekiston aholisi ikki irqqa mansubdir. Yevropalik va kavkazlik millat vakillari va boshqalar yevropoid, aholisining, qolgan asosiy qismi (o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkm anlar, qoraqolpoqlar)