Iqtisodiy talimot doc

Iqtisodiyotda matematik uslublar (A.O.Kurno, I.G.Tyunen)

Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan ko`rinib turibdiki, X1X asrning o`rtalarida iqtisodiyot fanida inqiroz holatlari kuzatildi. Mafkuraviy yondoshuvni talab qiluvchi g`oyalar tobora kuchayib bordi. Siyosiy munozaralarda iqtisodiy ta'limotlardan o`z xohishlaricha foydalanish holatlari faollashdi. Iqtisodchi olimlarning obro`yi eng past darajaga tushib qoldi. Shu davrda mafkuradan holi bo`lgan tatqiqotlarga ehtiyoj sezildi. Xuddi shu davrda iqtisodiyotda matematik uslublarni qullash bo`yicha dastlabki tadqiqotlar paydo bo`ldi, bu "marjinalistik inqilob" gacha ro`y bergan iqtisodiyotdagi yangi yo`naltirishdir.

Ko`pgina iqtisodiy xodisa va jarayonlar o`z tabiatiga ko`ra miqdoriy xarakterga ega. Odatda iqtisodiy ko`rsatkichlar orasida miqdoriy bog`lanish mavjud, masalan, agar ulardan biri o`zgarsa, ma'lum qonun asosida o`zaro bog`langan bir yoki bir nechta boshqa ko`rsatkichlar ham
207
o`zgaradi. Agar bir tovarga baho oshsa, odatda unga bo`lgan talab ko`pincha pasayadi. Bu bog`lanish xarakterini odatda qandaydir funksiya bilan ifodalash mumkin.
Taxminan xuddi shunga o`xshash g`oyalar XVIII asrdayoq ayrim olimlar orasida paydo bo`ldi va iqtisodiyotni, iqtisodiy xodisalarni o`rganish uchun matematika fanini qo`llash kerak degan fikr yuzaga keldi, shunday tadqiqiy intilishlar boshlandi. Keyinchalik esa nazariy iqtisodning ayrim bosh masalalarini hal etishda bu usul keng qo`llanila boshladi.
Iqtisodiy tadqiqotlarda matematik uslublarni ongli ravishda va muttasil qo`llagan dastlabki olim fransiyalik Antuan Oyusten Kurnodir (1801-1877). Kurnoga kelgusida shon-sharaf keltirgan "Boylik nazariyasi matematik prinsiplarining tadqiqoti" asari 1838 yilda bosilib chiqdi. Uning hayoti davrida bu asar olimlar o`rtasida deyarlik qiziqish uygotmadi va uni ishi yurishmagan "iqtidorli fan fidoyisi" sifatida eslab qoldilar. Ammo bu unchalik to`g`ri bo`lmagan fikrdir, chunki u oliy maktab professori, o`quv yurtlarining ma’muri lavozimida tinch-osoyishta va ta'minlangan hayotni boshidan kechirdi. Lekin u yaxshi va to`q hayot bilan birga, o`zining asarlari va g`oyalariga bo`lgan sovuq munosabatni ham doim sezib turdi.
A.O.Kurno 1801 yilda Sharqiy Fransiyaning kichik Gre shahrida anchagina boy mayda burjua oilasida tug`ildi, yaxshi ma'lumot oldi, 1823-1833 yillarda marshal Sen-Sir oilasida uning farzandiga tarbiyachi va marshal kotibi bo`lib xizmat qildi. Shu yillari u turli o`quv yurtlarida o`z malakasini oshirdi, bir qancha maqolalar yozdi. U 1829 yilda Parij universiteti tomonidan matematik ishlari uchun doktorlik darajasini oldi, ko`pgina olimlar, jumladan, taniqli Puasson bilan yaqindan tanishdi, uning yordamidan foydalandi. Bu olim ehtimollar
nazariyasining falsafiy talqini bo`yicha buyuk ishlarni amalga oshirdi. Asosan matematika bilan shug`ullangan olim qanday qilib iqtisodiy masalalarga e'tibor bergan, degan jumboq haligacha yechilmagan. Ammo qomusiy bilimlarga ega bo`lgan Kurno, shubhasiz, Smit, Rikardo va ayniqsa, Seyning asarlari bilan tanish bo`lgan. Shular tufayli u matematikani iqtisodiyot bilan bog`lagan, degan fikr ham bor.
Kurno o`z asarlarida ijtimoiy fanlarga aniq matematika tilini tadbiq etishga harakat qildi. U aslida bir yirik masalani har tomonlama to`liq ko`rib chiqdi; bu turli bozor munosabatlari sharoitida, ya'ni xaridor va
208
sotuvchilar kuchi turlicha joylashtirilganda tovar bahosi va unga bo`lgan talabning o`zaro bog`lanishi to`g`risidagi masaladir. Talab va baho o`rtasidagi nisbat masalasi bilan shug`ullangan olim fanga talabning elastikligi (qayishqoqlik) to`g`risida muhim tushunchani birinchi bo`lib kiritdi. Hayotiy tajriba shuni ko`rsatadiki, mazkur tovar bahosi oshuvi bilan unga bo`lgan talab kamayadi, baho pasaysa, talab ortadi. Bu Kurnoning "talab qonuni" bo`lib, talab "D" harfi bilan, baho esa "r" xarfi bilan belgilanganda uning funksiyasi D q f (p) shaklida yoziladi.
Kurno tadqiqotlarda birinchi bo`lib grafika metodi (usuli) ni qo`llagan. Bu grafika tovar sotilish hajmining uning bahosiga bog`liqligi ko`rsatiladi, ya'ni talab egri chiziqi paydo bo`ldi chizmaga qarang).
Kurno shuni ham ta'kidlaydiki, turli tovarlar uchun bu bog`lanish turlicha bo`ladi. Uningcha, baholarning nisbatan uncha katta bo`lmagan o`zgarishlari tufayli talab ancha keskin o`zgarishi mumkin. Bu talabning yuqori elastiklik holatidir. Va aksincha, baholar o`zgarishi talabga kam ta'sir qiladigan holat talabning past elastikligidir. Bu oxirgi holat zeb-ziynat predmetlari va hatto eng kerakli mahsulotlarga ham tegishli bo`lishi mumkin. Masalan, skripka yoki astronomik teleskopning bahosi ikki hissa pasayganda, ularga bo`lgan talab deyarli o`zgarmaydi, chunki bu buyumlar tor doiradagi muxlislarga kerak va ularni bu buyumlarning bahosi uncha qiziqtirmaydi. Boshqa tomondan, o`tinning narxi ikki marta oshsa ham unga bo`lgan talab kam qisqaradi, chunki kish sovugida issik o`tirish uchun boshqa narsalardan voz kechiladi. Shunday qilib, talab funksiyasi turlicha bo`ladi va turli egri chiziqlar bilan ifodalanadi, lekin hunisi muhimki, bu funksiya uzluksizdir, ya'ni bahoning cheksiz kichik o`zgarishiga talabning cheksiz kichik o`zgarishi mos keladi. Bu iqtisodiy prinsip, ya'ni tamoyil bozor qanchalik keng va iste'molchilar orasidagi kombinatsiyalar soni qanchalik ko`p bo`lsa, shunchalik to`laqonli amalga oshadi. Ba'zi hollarni istisno qilganda, uzluksiz funksiyalarni differensiyalash mumkin. Kurno birinchi marta oliy matematika (matematik analiz)ni iqtisodiyotga bevosita qo`llash mumkinligini isbotlab berdi va bu favqulodda muhim va kelajagi bor bo`lgan talab va tovarning bahosi o`rtasidagi o`zaro bog`lanish misolida qarab chiqilgan.
Mazkur tovarning ma'lum soni uchun umumiy tushum, ya'ni pul miqdori funksiyasi pChD yoki pChf(p) ko`paytma shaklida izohlanishi mumkin. Kurno bu funksiyani differensiyalaydi va uning maksimumini kidiradi, bunda har bir tovar ishlab chiqaruvchi "iqtisodiy odam" sifatida o`z daromadining imkoni boricha yuqori bo`lishiga intiladi. Turli
209
o`zgartirishlar orqali eng yuqori tushum (daromad)ga tegishli tovar bahosi topiladi.
Bu baho talab funksiyasi ko`rinishiga, ya'ni uning elastiklik (egiluvchanlik) xarakteriga bog`liq. Ravshanki, har doim ham eng yuqori baho maksimum tushumni beravermaydi, bir qancha sinovlardan so`ng sotuvchi tomonidan belgilanadigan aniq bir baho tufayli eng katta daromad olinadi. Kurno o`z tahlilini eng oddiy holatdan boshlaydi, masalan, tabiiy monopoliyani oladi. Masalan, bir odam xususiyatlari bo`yicha juda noyob ma'danli suv chiqadigan buloqqa egalik qiladi, deylik. Suv egasi eng yuqori daromad olish uchun qanday bahoni qo`yishi kerak? Bu savolga javob berish uchun Kurno nisbatan ancha murakkab bo`lgan holatlarga o`tadi, yangi omillarni (ishlab chiqarish chiqimlari, raqobat va boshqa cheklashlar...) kiritadi.
U duopoliya (2 ta raqobatchi monopoliya), soni cheklangan raqobatchilar va erkin raqobat (ko`pchilik) holatlarni tahlil qiladi. Shunday qilib, Kurno modelida XIX asrda ro`y bergan tarixiy taraqqiyot jarayonlarga teskari (aslida rivojlanish erkin raqobatdan monopoliyaga qarab borgan) holatlar qarab chiqilgan.
Butun tahlilda yagona metod (uslub)dan foydalanilgan, bozor sharoitiga qarab talab funksiyasining ekstremal miqdorlari turli holatlarda aniqlanadi. Bu tadqiqotning matematik aniqligi va mantiqiyligi kuchli taassurot qoldiradi. Bu olimning asarlari va iqtisodiy g`oyalari o`z davrida to`liq tushunilmadi, ko`pchilik uchun u chet tili kabi notanish bo`ldi.
Kurno konsepsiyasida mehnatning kapital tomonidan ekspluatatsiya qilinishi, inqirozlar va kapitalizmning boshqa illatlari inkor etiladi. U muomala sohasida vujudga keladigan baholarnigina tahlil etadi va ishlab chiqarish bilan hech qanday bog`lanmaydi.
Deyarli Kurno bilan bir vaqtda (hatto undan sal oldin) nemis olimi Iogann Genrix fon Tyunen (1783-1850) boshqa iqtisodiy modelni yaratdi va Kurno g`oyalarini empirik (amaliy) material bilan to`ldirdi. U o`zi Shimoliy Germaniya yunkeri (pomeshshigi) sifatida qishloq xo`jaligi bilan bevosita shug`ullandi va o`zining iqtisodiy modelini taklif qildi. Uning modeli bo`yicha xo`jalik doira shaklida ifodalanib, markazida shahar (qishloq xo`jalik mahsulotlarining yakkayu-yagona iste'molchisi) va atrofida bir xil unumdorlikdagi tuprog`i bo`lgan yopiq hudud tushuniladi. Bu modelni tahlil etib u bir qancha muhim xulosalarni chiqardi: qishloq xo`jaligi turli tarmoqlarini samaradorligi pasayib boruvchi konsentrik doiralar bo`yicha joylashtirish optimal natijalar beradi. U o`z xo`jaligidagi harajatlar va natijalar bo`yicha nihoyatda yaxshi hisob-kitob ishlarini
210
yo`lga qo`ydi. Tyunen, xususan, shahardan qaysi masofada yetishtirilgan mazkur bahodagi qishloq xo`jalik mahsulotiga transport harajatlari va ishlab chiqarishning norentabel bo`lishini hisoblab chiqdi. Agar Kurno kitoblari abstrakt matematik iqtisodiyotning boshlanishi bo`lsa, Tyunenning hisob-kitoblari esa ekonometrika, ya'ni matematik ekonomikaning asosi hisoblanadi va statistik informatsiyani, faktik miqdorlarga asoslangan empirik modellar ishlab chiqishni o`z ichiga oladi.
Tyunen yagona kitob yozgan bo`lib, unda davlatning qishloq xo`jaligi va milliy iqtisodga munosabati masalalari yoritiladi. bu asar ham o`z zamondoshlari tomonidan deyarli tan olinmadi, to`g`rirog`i - tushunib yetilmadi. Olim faqat empirik iqtisodiy- matematik modellar yaratish bilangina cheklanmadi, u Smit tomonidan boshlangan, ammo oxiriga yetmagan daromadlar taqsimotini tadqiq qildi. Rikardoning ishlaridan bexabar holda bu masalani ancha mukammal hal etdi, differensial renta g`oyasini qiymatning mehnat nazariyasi asosida rivojlantirdi. Uning tadqiqotlarida iqtisodiy jarayonlarni tekshirishda cheksizlik
uslubi keng qo`llaniladi.
Uning fikricha, har qanday iqtisodiy jarayon ketma-ket kichik orttirmalar yo`li bilan rivojlanadi, bu rivojlanish ma'lum bir chegaraga ega (ya'ni u chegaraviy), ma'lum holatgacha borib, unda keskin sifat o`zgarishi ro`y beradi. Shunday yo`l bilan ma'lum muvozanat yoki optimal holat yuzaga keladi. U shunday usulni mehnat va kapital (ya'ni ishchi kuchi va mashinalar)ni o`zaro to`ldirish jarayoniga va ishlab chiqarishning optimal tarkibini shakllantirishga qo`lladi.
Keyinchalik iqtisodiyot fanida kichik orttirmalar va cheklangan sharoitlar uslubi marjinalizm (fransuzcha la marge va inglizcha margin - chekka, chegara mazmuniga ega) nomini oldi (bu yo`nalish to`g`risida alohida gapiriladi).
Umuman, iqtisodiyotda matematik usullar haqida gap borar ekan, uning tarixi XIX asrning o`rtalarida boshlanib, hozirgi davrda iqtisodiyot fanining muhim tarkibiy qismiga aylandi. Matematika usullarini qo`llash hayot talabi bo`lib qoldi. O`z davrida kichik korxona, firmani boshqarish uchun rahbardan amaliy fikr-mulohaza yetarli edi. Hozirgi zamon
211
korxonasida ishlab chiqarishni boshqarish, moliya tizimi, mahsulotni sotish butunlay boshqa talablarni qo`yadi. Bu yerda fan, texnika, iqtisodiy kibernetika, matematik usullar (boshqarish, nazorat, aloqa, hisob-kitob) birinchi o`ringa chiqadi.
Yangi iqtisodiy masalalarni yechish uchun (ishlab chiqarishning optimal, eng ratsional variantini tanlash, kapital qo`yilmalar, moddiy ta'minot va boshqalar) bu usul qo`l kelmoqda. Elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlarni qo`llash tufayli ko`p murakkab masalalarni yechish mumkin bo`lyapti.