Iqtisodiy statistika

MP
— MR sonining tabiiy kamayishi Kl =
MPkamayishi ю
MP
— MR tabiiy o'sish Kf = MR sonining tabiiy — MR sonining tabiiy
to ‘lishi Ю kamayishi Kl
— MR migratsiyali to ‘lishi Kl = aholi migratsiyasi {QQQ%
MP
Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) ta ’rifiga asosan iqtiso­ diy faol aholiga mamlakat aholisining 15 yoshdan 72 yoshgacha bo‘lgan qismi kiritilib, ular o ‘z ish kuchini mahsu­ lotlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun taqdim etadilar va ikki qismga bo‘linadilar: band bo'lganlar va band bo'lm aganlar. Masalan, O'zbekiston Respublikasi 2004-yilda iqtisodiy faol aholisi soni 10194.3 ming kishi bo'lib, shu jum ­ ladan, iqtisodiyotda band bo'lganlar 9259.0 ming kishi, band bo'lm aganlar — 935.3 ming kishi. Shu jum ladan, m ehnat bir- jalarida qayd etilgan ishsiz maqomini olganlar soni 37.4 ming kishi. Band bo'lganlarga joriy davrda faoliyat yuritgan quyi­ dagi kishilar:
— manfaatdorlik asosida yonlanib m ehnat qilganlar (hafla davomida eng kami bilan bir soat);
— daromad keltiruvchi mehnat bilan band bo'lganlar (yonlanib yoki yonlanmasdan m ehnat qilganlar).
B iron-bir obyektiv yoki subyektiv sabablar bilan vaqtin­ cha ishda bo'lmaganlar (betobligi, otpuskadagi, o'qishdaligi
tufayli va h.k.) ham ish haqi hisoblangan yoki hisoblanm a-


gan boMishdan qat'i nazar band boMganlar safidan chiqaril- maydi.
0 ‘zining xususiy uy xo‘jaligida band boMganlar (ovqat pishirish, kiyim tikish va ta’mirlash, uyni tozalash, bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanishi va h.k.) iqtisodiyotda band boMganlar safiga kiritilmaydi.
Xalqaro andozalarga asosan, band boMganlar ishlab chiqarishda bajarayotgan funksiyasiga qarab quyidagi guruh- larga ajratiladi:
1. Yollangan xizmatchilar. Bu guruhga kiruvchilar ish beruvchilar bilan tuzilgan bitimga asosan mukofol oladilar. Bunda tashkilot tomonidan olinadigan daromad e ’tiborga olinmaydi va barcha tanlanganlar yoki ishga tayinlanganlar, shuningdek, rahbarlar, boshqaruvchilar ham yonlanm a xiz­ matchilar hisoblanadilar. Bularga diniy xodimlar, harbiy xiz- matni o'tayotganlar, ichki boMim va xavfsizlik organlarida xizmat qilayotganlar ham kiradilar.
2. Ish beruvchilar. Bu guruhga xususiy (oilaviy) korxona yosh firma boshqaruvchilari ishlab chiqarish maqsadida yonlangan xizmatchilar mehnatidan foydalanuvchilar.
Ularga aksionerlik jamiyatida ishlovchilar, boshqa yuridik va jism oniy shaxslar bilan bitim tuzish imkoniyatiga ega boMganlar, ishchilarni yonlash va bo‘shatib yuborish huqu­ qiga ega boMgan shaxslar kiradi.
3. Mustaqil ish bilan band boMganlar. Bularga mustaqil bir yoki bir necha sheriklar bilan birgalikda ishchi kuchi yonlam asdan daromad keltiruvchi ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi kishilar kiradi.
4. Ishlab chiqaruvchi kooperativ a’zolari. Bu guruhga o ‘z korxonasida ishlayotgan va boshqarish jarayonida boshqa a ’zolar bilan teng huquqqa ega boMgan (ishlab chiqarishni
boshqarish va darom adni taqsimlashda) kishilar kiradi.


5. Oilaviy korxonalarning haq olmasdan ishlaydigan xodimlari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishsizlikni o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ishsizlik deb, o'ziga bog'liq bo'lm agan sabablarga ko'ra, ishlab turgan joyidan, mehnat darom adidan ajralgan, ish qi- diruvchi shaxslar sifatida ro'yxatga olingan, mehnat qilish, kasbiy tayyorgarlikdan o'tishga tayyor 16 yoshdan pensiya yoshiga qadar bo'lgan fuqarolar ishsizlar sirasiga kiradi.
Iqtisodiyotda «to'la ish bilan bandlik» degan tushuncha mavjud. Lekin hech qachon aholini 100 % ish bilan band qilib bo'lmaydi. Shuning uchun m a’lum miqdordagi aholi­ ning ishsiz bo'lishi iqtisodiy jihatdan tabiiy hoi hisoblanadi. Ishsizlikning quyidagi turlari mavjud:
1) Friksion ishsizlik. Bularga ish qidirayotganlar yoki yaqin vaqtlar ichida ish bilan ta ’minlanishi kutilayotgan ish­ chi kuchlari kiradi.
2) Tarkib o‘zgarishi bilan bog‘Iiq bo‘Igan ishsizlik. Bunda ishchi kuchi darhol yoki qisqa m uddatda ish topa ol- maydi. U malakasini o'zgartirishi, qayta malaka oshirishi, m a’lumot olishi, kasb egallashi lozim. Hatto yashash joyini o'zgartirishiga to'g'ri keladi.
3) Siklik ishsizlik. Ishlab chiqarish hajmining pasayishi yoki to'xtashi natijasida ishchi kuchiga bo'lgan talabning pasayishi va ishsizlikning paydo bo'lishidir. Siklik ishsizlikda ishsizlar soni ko'payadi. Lekin sikl o'tgach yangi ish joylari paydo bo'lib ishsizlar soni kamayadi.
Statistika ishsizlik darajasini xarakterlash uchun absolut va nisbiy ko'rsatkichlardan foydalanadi. M a’lum hudud bo'yicha m a’lum davr yoki m a’lum m om ent uchun ish- sizlarning absolut soni aniqlanadi. Lekin uning intensivlik
darajasini aniqlash uchun ishsizlik koeffitsiyenti hisoblanadi.


Buning uchun ishsizlar soni mehnat resurslari soniga bo'linadi va protsentda ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharo- itida 5—7 % ishsizlik bo'lishi tabiiy holat hisoblanadi.
O'zbekiston Davlat statistika qo'mitasi axborotnomasiga asosan 2005-yilda mehnat organlariga ishga joylashtirishda yordam berishni so'rab 410,3 ming fuqaro murojaat qildi. Bu 2004-yilning shu davriga nisbatan 14,7 ming kishiga yoki 3,4%ga kamdir.
2005-yilda m ehnat organlariga murojaat etganlaming umumiy sonida 50,8%ini 16dan 30 yoshgacha, 47,2% ini 30dan 50 yoshgacha, 2,0%ini 50 va undan katta yoshda bo'lganlar; 48,3% ini ayollar; 74,3%ini qishloq aholisi tashkil qildi.
Joriy yilda 325,1 ming fuqaro (barcha murojaat et- ganlarning 79,2%) ishga joylashtirilgan bo'lib, bu 2004-yil shu davridagidan 3,0%ga yuqori.
M ehnat organlari orqali ishga joylashtirilgan fuqarolar soni quyidagicha ifodalanadi:
^19.0 Qoraqalpog‘iston 18