Iqtisodiy statistika

5-§. Institutsional birliklaming rezidcntlik statusi

Xalqaro statistikada ichki (vatan) iqtisodiyot va milliy iqti­ sodiyot kabi tushunchalarni bir-biridan ajratadilar. Ichki iqtiso-

diyot chegarasini aniqlash uchun MHTda quyidagi tushun- chalardan foydalaniladi:
1. iqtisodiy territoriya;
2. iqtisodiy qiziqish markazi;
3. rezident.
Mamlakatning iqtisodiy territoriyasi — m a’muriy tom on­ dan shu mamlakat hukumati orqali boshqariladigan terri­ toriya bo‘lib, uning chegarasida fuqarolar, tovarlar va kapital - lar erkin harakat qiladilar, shuningdek, iqtisodiy territoriyaga quyidagilar kiradi:
— havo kengligi, shu mamlakat territoriyasidagi suvlar va xalqaro suvlardagi kontinental shelf, bunda shu mamlakat xomashyo, yoqilg‘i qazib olish huquqiga ega va h.k.;
— xorijdagi «territorial anklavlar» — boshqa mamlakat- lardagi zonalar bo‘lib, ulardan davlat organlari tom onidan foydalaniladi (ijara yoki mulk sifatida) diplomatik, harbiy, ilmiy yoki boshqa maqsadlarda, masalan, elchixonalar, kon- sulxonalar va boshqa diplomatik muassasalar.
«Ozod zonalar» yoki mamlakat iqtisodiy territoriyasidan tashqaridagi shu mamlakat korxonalari qaysi mamlakat terri- toriyasida joylashgan bo‘lsa, o‘sha mamlakat iqtisodiy terri- toriyasiga kiradi.
M amlakat ichki iqtisodiyoti shu mamlakat territoriyasida faoliyat olib boruvchi rezident va norezidentlarni o ‘z ichiga oladi. Uning doirasida yalpi ichki mahsulot tashkil topadi.
Milliy iqtisodiyot faqat rezidentlar faoliyatini o 'z ichiga oladi (qanday iqtisodiy territoriyada bo‘lishidan qat'i nazar). Uning doirasida yalpi milliy daromad tashkil topadi.
Iqtisodiy qiziqish markazi quyidagi belgilar bo'yicha aniqlanadi:
— shu institutsional birlikning iqtisodiy qiziqishi uchun
m amlakat iqtisodiy territoriyasida uning juda bo‘lmaganda


bitta mulk obyekti boiishi kerak;
— uzoq vaqt mobaynida mamlakat iqtisodiy territori- yasida katta hajmda ishlab chiqarish faoliyati va operatsiyalari olib borishi kerak.
Rezident (fuqarolikka o‘xshash) — iqtisodiy qiziqishi shu mamlakat iqtisodiy territoriyasida bo‘lgan institutsional birlik bo‘lib, u katta hajmda iqtisodiy faoliyat va operatsiyalar bilan uzoq yoki nom a’lum vaqt davomida (yil va ortiq vaqt) faoli­ yat olib boaivchi yoki olib bormoqchi bo‘lgan birlik hisobla­ nadi. Institutsional birliklarning iqtisodiy qiziqishlari shu mamlakat iqtisodiy territoriyasi bilan bog‘liq bo‘lsa, ular shu mamlakat rezidentlari hisoblanadi.
Rezident institutsional birliklarga quyidagilar kiradi:
— mamlakat territoriyasida doimiy yashash uchun qayd etilgan jismoniy shaxslar (uy xo‘jaligi a’zolari);
— yuridik shaxslar va mamlakat territoriyasidagi yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi subyektlar;
— mamlakatning xorijdagi diplomatik, konsullik, savdo ishlari vakillari va boshqa rasmiy vakillar.
Norezidentlar — mamlakat territoriyasida iqtisodiy qiziqishi bo'lmagan xorij m amlakatlar institutsional bo‘limlari.
Mamlakat territoriyasida bir yildan ortiq davrda iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi korxonalar, tashkilotlar va uy xo‘jaliklari shu mamlakatning rezidentlari hisoblanadilar.
Qisqa muddatga yoki bir yildan kam muddatga kelgan shaxslar (turistlar, artistlar, sportsmenlar, olimlar, mavsumiy ishchilar va h.k.) shu mamlakat rezidentlari hisoblanmaydilar.
Xorijiy mamlakat talabalari mamlakatga kelib o ‘qisalar ham bu mamlakat rezidentlari emas, agar ular o‘z mamlakat­
lari bilan iqtisodiy aloqalarni yo‘qotgan bo‘lsalar, o ‘sha


mamlakat rezidentlari hisoblanadi lar.
Samolyot ekipajlari, kema ekipajlari shu mamlakat terri- toriyasidan tashqarida ishlasalar ham, uy xo‘jaligi a’zolari si­ fatida shu mamlakat rezidentlari hisoblanadi.