|
Yalpi milliy jamg‘arish alohida korxona chegarasida in vestitsion salphiyatning asosiy qism ini tashkil etib, u ichki ja m g ‘arm alar hisobidan tashkil topadi. A w alo ular am ortizat- siya ajratm alari, korxona ixtiyorida qoladigan foyda, uning faoliyati davrida amalga oshirgan jam g‘armasi va boshqa xususiy mablagMari. Q o‘shim cha m anbalar sifatida qarzga olingan va budjetdan tashqari m ablag‘lar: bank kreditlari ko‘rinishida, budjetdan tashqari fondlar m ablag‘lari, lizing
bo‘yicha asosiy fondlar va h.k. jalb etilgan mablag‘larga yana
har xil darajadagi budjetlardan olingan m ablag'lar, masalan, davlatning maqsadli dasturlari va h.k.
Korxonaning potensial xorijiy investitsiyalari uning rivoj- lanishi uchun qo'yilgan to 'g 'ri kapital qo'yilm alar, kapital transfertlar, xorij m am lakatlari yuridik va jism oniy shaxslar- ning sabablari va h.k. Bularning hajmi uncha k a tta bo'lm ay, asosan bozor konyunukturasiga bog‘liq boMadi. B ular haqi- dagi m a’lum otlar ekspert baholash yo‘li bilan faoliyat yuri- tuvchi qo‘shm a korxonalardan olish m um kin.
K orxonalar investitsion faoliyatining asosiy qism i kapital qo'yilm a sifatida am alga oshiriladi va ular ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
3 -§. Kapital qo‘yilmalar va ularning moliyaviy manbalari
Kapital qo'yilm alar investitsiyalarning asosiy qism i bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiyot nazariyasida kapital qo'yilm alar d eb , yangi asosiy fondlarni tashkil etishga, kengaytirishga, rekonstruk- siya qilishga, m odernizatsiya qilishga va mavjud korxonalarni qayta qurollantirishga qaratilgan kapital qo'yilm alarga ayti- ladi. Statistika kapital qo'yilm alarni faqat m oliyaviy kate- goriya sifatida em as, balki asosiy fondlarni ta k ro r ishlab chiqarish jarayonidagi ko‘p qirrali investitsion jarayon sifatida o'rganadi.
U larning tarkibiga har xil nisbatda m uhandis qidiruv, loyihalash, qurilish-m ontaj ishlari, m ashina va uskunalarni sotib olish va ularni yaratish, ularni o 'rnatish va h.k. xarajat lar qo'yilm alarning texnologik tarkibida quyidagi elem ent- larni ajratadi:
— loyihalash-qidiruv ishlari xarajatlari. B ularga asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
fondlar obyekti va kompleks qurish bo‘yicha m uhandis- qidiruv va loyihalash ishlari xarajatlari kiradi;
— qurilish ishlari xarajatlari. Bular kapital qo'yilm alar tarkibidagi xarajatlarning asosiy qismini tashkil etadi. Q uri- lishga loyihaga kiritilgan bino va inshootlarni ko'tarish, ken gaytirish, rekonstruksiya qilish va tiklash kabi ishlar kiritiladi. M asalan, fundament osti uchun katlovan qazish, bino g 'ish tlarini terish, metall va tem irbeton konstruksiyalarni m ontaj qilish, qurilish obyektlari hududlari atrofini obodonlashtirish va boshqalar;
— uskunalarni o'rnatish ishlari xarajatlari. U larga ishlab chiqarish, texnologik, energetik uskunalarini yig'ish va o ‘rnatish, shuningdek, qo‘yilmalarga ulash, ehtiyotkorlik ish lari va boshqalar;
— o ‘rnatishni taqozo etadigan uskunalarni sotib olish. U larga texnologik, energetik va boshqa ishlab chiqarish uskunalarini sotib olish xarajatlari kiradi. U larni faqat oldin yig‘ish va qattiq joyga o 'rnatish va montaj qilingach eksplua- tatsiyaga kiritish mumkin. Bu uskunalarga, m asalan, metallni qayta ishlovchi stanoklarni, poligrafiya uskunalari, statsionar turbinalar, elektrogeneratorlar va boshqalar kiritiladi.
— o 'rn a tish n i taqozo etm aydigan m ashina- uskunalarni so tib olish. Bularga ekspluatatsiya qilish u ch u n hech q an d a y m ontaj ishlarini talab etm aydigan m ash in a- u sk u n a lar kiradi. M asalan, buldozerlar, ekskovatorlar, e lek tro m o to - p aro m lar, avtom obillar, lokom otivlar va h.k. Bu xarajat- larga qurilish sm etasiga kiritilm agan m ashina va uskunalar xarajatlari, m asalan, eskirgan uskunalarni yangilash yoki m avjud m ashina parkini kengaytirish xarajatlari va h.k. kiritiladi;
— ishlab chiqarish instrum ent va inventarlari. Ularga bar
c h a turdagi ishlab chiqarish instrum entlari, tez eskiradigan va
yem iriladigan predm etlar kiritilib, ular obyektlarni qurish sm etasiga kiritilgan bo'ladi;
— asosiy podani tashkil etish xarajatlariga asosiy fond- larga kiritiladigan ishchi va mahsuldor hayvonlarni sotib olish xarajatlari kiritiladi;
— asosiy fondlar qivm atini oshirmaydigan xarajatlar. Bu- larga ushbu investitsion obyektni qurilishiga aham iyati bo'l- magan b a’zi ishlarni am alga oshirish, tayyor obyektlarni ishga tushirish bo'yicha kadrlarni tayyorlash xarajatlari kiritiladi;
— boshqa kapital xarajatlar. Bularga boshqa firm alarning bitirilm agan obyektlarini sotib olish, ko‘p yillik o'sim liklarni o 'stirish xarajatlari kiradi.
Statistika investitsion faoliyatni o ‘rganishda ularni tex- nologik tarkibi bilan birga kapital qo‘yilmalarni tipologik gruppalashni ham am alga oshiradi: iqtisodiy vazifasi bo'yicha (ishlab chiqaradigan va xizmat ko'rsatadigan sohalarga qo'yilgan kapital m ablag‘lar), milliy iqtisodning yagona klas- sifikatori asosida keltirilgan sektorlar va tarm oqlar b o ‘yicha qo'yilgan kapital m ablag'lar. Shuningdek, kapital q o ‘yilm alarni moliyaviy m anbalari va mulk formasi b o 'y ich a gruppalash ham m uhim aham iyatga ega.
K apital m ablag'larning ichki va tashqi m anbalarni 3 turga ajratish m um kin:
1. K orxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari:
a) korxonalar ixtiyorida qoladigan foyda;
b) am ortizatsiya fondi.
2. Jalb etilgan budjet m ablag‘lari:
a) davlat budjeti m ablag'lari;
b) m ahalliy budjet m ablag'lari;
d) boshqa budjet m ablag'lari.
3. B udjetdan tashqari jalb qilingan va qarzga olingan m ablag'lar:
a) bank kreditlari va aholi mablagMari;
b) boshqa tashkilotlardan qarzga olingan mablagMar; d) budjetdan tashqari fond mablag'lari;
e) xorij qo‘yilmalarini ham qo‘shgan holdagi boshqa budjetdan tashqari mablagMar.
O 'zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi axborotnom asiga qaraganda 2005-yilning yanvar-dekabrida respublikaning asosiy kapitalni ko‘paytirishga 3012,9 mlrd. so‘m m iqdorida investitsiyalar kiritilib, o ‘sish sur’ati 2004-yil yanvar- dekabriga nisbatan 107,0%ni tashkil qildi.
M oliyalash manbalari bo‘yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning taqsimlanishi quyida keltirilgan:
(yakunga nisbatan foiz hisobida)
Jami Shu jumladan moliyalash manbalari bo‘yicha inves Res- Kor- Chet-el Aholi Bank Budjet titsiya pub- xona- invest- mab- kredit dan
lar, lika lar tisiya- lag‘- lari va tashqari
mlrd. bud bud- lari va lari boshqa fondlar so‘m jet i jeti kredit qarz mab-
lari olingan lag‘- mablag' lari
lar
Jami 3012,9 12,7 48,5 19,2 11,8 3,1 4,7
shu jumladan:
Davlat 1922,5 0,5 55,7 20,5 18,4 4,9 0,0
korxonalari
Nodavlat 1090,4 34,3 35,8 16,8 0,1 0,1 12,9
korxonalari
Iqtisodiyotning ayrim tarm oqlarida chet el investitsiya lari va kreditlarini o ‘zlashtirish quyidagi m a’lum otlarda ifodalanadi:
chet el investitsiyalari va kreditlarining um um iy hajmiga nisbatan foiz hisobida
2004 -v. 2005 -y.
Y o n ilg 'i sa n o a t i M e ta llu rg iv a O z iq - o v q a t san o a t i Y cn g il s a n o a t M e d is in a san o a ti T ra n sp o r t va a lo q a (C o m m u n al q u rilish T a ’lim muassasalari )И B o sh q a ta rm o q la r
Do'stlaringiz bilan baham: |
