Iqtisodiy geografiya

5- jadval.

Jahon aholisining yosh tarkibi (foizda).

Materiklar, o’it’alar	Yosh guruxlari
	1970				1985				1999
Yosh guruhlari	0-14	15- 64	65+	0-14		15- 64	65+	0-14		15- 64	65 +
Butun dunyo shu jumladan:	36,6	57,9	5,5	33,7		60,6	5,7	31,0		62, 0	7,.0
Yevropa	24,9	63,7	11,4	20,9		66,7	12,4	18,0		67, 0	15, 0
Osiyo	38,9	57,.0	4,1	35,0		60,6	4,4	32.0		62, 0	6,0
Afrika	44,1	53,0	2,9	45,4		51,5	3,1	43,0		54, 0	3,0
Amerika	36,4	57,2	6,4	31,6		61,2	7,2	29,0		63, 0	8,0
Avstraliya va Okeaniya	32,2	60,5	7,3	28,6		63,3	8,1	26,0		64, 0	10, 0

Jahon aholisining tarkibida bolalar ulushi kamayib, mehnatga layoqatli yoshdagi va keksa aholi salmog’i ko’paymoqda. Binobarin, 1970-1999 yillarda 0-14 yoshdagi bolalar ulushi 36,6 dan 31 foizgacha kamaydi, mehnatga layoqatli yoshdagi aholi salmog’i 57,9 dan 62,0 foizga yetdi, keksa aholining ham salmog’i o’sib, 7,0 foizni tashkil etdi.

4.4 Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi

Inson irqi- bu o’xshash, avloddan avlodga o’tuvchi tashqi (teri-gavda) belgilarga ega bo’lgan, tarixan shakllangan odamlar guruhidir.Hozirgi vaqtda uchta asosiy evropeoid (oq), negroid (qora) va mongoloid (sariq) irqlarga ajratish qabul qilingan. Ayrim hollarda to’rtinchi Ovstro’loid irqi ham ajratiladi.

Katta irqlar tarqalgan hududlar o’rtasidagi chegaralar odatda aniq bo’lmasdan, bir-biriga kirishib ketgan. Aynan shunday hududlarda irqlarning aralash, o’tkinchi shakl va tiplari hosil bo’ladi.
Jahon aholisi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning har xil bosqichlarida turuvchi xalqlardan-etnoslardan iboratdir. Etnosning eng yuqori darajasi millat hududi, iqtisodiyoti va madaniyati, tilning barqaror tarzda umumiyligi bo’yicha ajralib turuvchi insonlar yig’indisidan iborat, ushbular asosida ularda millatga xos umumiy jihatlar, milliy o’zligini anglash hissiyoti shakllanadi.
Jahonda uch-to’rt ming xalq bo’lib, ularning ichida aholisining umumiy soni
100 dan, hatto o’ntadan oshmaydigan mayda elatlardan (Hindistonda toda, Braziliyada botokuda va b.) soni 10 mln va 100 mlndan ziyod bo’lgan yirik millatlar mavjuddir. Shular qatoriga xitoylar, yaponlar, braziliyaliklar, AQSh amerikaliklari, russlar, hindistonliklar, bengallar, panjobliklar, bixarlar, livanliklar, nemislar va boshqalar kiradi.
Milliy tarkibi xilma-xil bo’lgan Osiyoda dunyoda soni eng ko’p bo’lgan xalqlar yashaydi. Osiyoda mutloq soni 1 mln dan ortiq 110 ga yaqin xalq bo’lib, ularning umumiy miqdori qit’a aholisining 98 foizini tashkil etadi. Osiyo mamlakatlarining aksariyati ko’p millatlidir. 150 dan ortiq xalq Hindiston va Indoneziyada, deyarli 100-Filippinda, 50 dan ortiq V’etnam va Xitoyda, 30 dan ortiq xalq Eron, Afg’oniston, M’yanma, Tailandda istiqomat qiladi. Aholining etnik rang-barangligi ba’zi-bir xalqlar tarqalgan hududlarning davlat chegaralari bilan bo’linishi tufayli yana ham kuchaydi. Masalan, kurdlar Turkiya, Eron, Iroq va qisman Suriya, belujlar Eron, Afg’aniston va Pokiston, panjobliklar Pokiston va Hindiston davlatlari chegaralaridagi hududlarda kompakt xolda yashaydi. Janubi-Sharqiy Osiyodagi ko’pchilik mamalakatlarda Xitoy va Janubiy Osiyodan kelgan emigrantlarning katta guruhlari shakllangan. Millat, xalq va elatlarning ana shunday hududiy tarqalganligi va joylashganligi natijasida ayrim mamlakatlarda etnik munosabatlar murakkab tusga ega. Ba’zi mamlakatlarda esa bunday holat etnik nizolar, majaro’larga olib kelmoqda, siyosiy vaziyatning yomonlashuviga sabab bo’lmoqda (Yaqin Sharq mintaqasi, Turkiya, Rossiya, Xitoy, Indoneziya, Malayziya, Hindiston, Ruanda, Burundi va boshqalar).
Jahon mamlakatlari aholisining milliy tarkibi va etnik munosabatlarning xususiyatiga ko’ra qator guruhlarga ajratish mumkin:
Birinchi guruhga bir millatli, ya’ni asosiy millati jami aholisining 95%dan ortiq qismini tashkil etuvchi mamlakatlar bularga Yevropada Islandiya, Irlandiya, Norvegiya, Daniya, Polsha, Germaniya va boshqalar, Osiyoda Yaponiya, KXDR, Koreya Respublikasi, Bangladesh, Mongoliya, Armeniya, Yaman, Oman, Katar va boshqalar, Afrikada Misr, Liviya, Somali, Madagaskar, Janubiy Afrikadagi deyarli barcha mamlakatlar kiradi.
Ikkinchi guruhni ushbu ko’rsatgich 70-95%ga teng bo’lgan mamlakatlar Buyuk Britaniya, Fransiya, Ispaniya, Finlandiya, Ruminiya, Jazoir, Marokko, Zimbabve, Mavritaniya, Botsvana, Xitoy, Vetnam, Kambodja, Myanma, Turkiya, Suriya, Iroq, Shri-Lanka, Singapur, AQSh, Avstriya, Yangi Zellandiya va boshqalar tashkil etadi. Shular qatoriga O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Ozarbayjon davlatlari ham kiradi.
Uchinchi guruh mamalakatlarida (Eron, Afg’oniston, Gruziya, Qirg’iziston, Qozog’iston, Pokiston, Malayziya, Laos, Markaziy Sharqiy va Janubiy Afrika mamlakatlari va boshqalar) asosiy millat ulushi jami aholining yarmidan kam yoki ortiq biroq 70 %dan past ko’rsatgich bilan ifodalanadi.
To’rtinchi guruhda aholisi bir nechta yirik millatlarga ega lekin ulardan birortasining ulushi sezilarli bo’lmagan mamlakatlar to’plangan (Hindiston, Indoneziya, Filippin, Rossiya, Shveytsariya, G’arbiy Afrika mamlakatlari va boshqalar).
Ma’lumki XX asrning so’ngi chorak asri davomida etnik tarkibi murakkab bo’lgan mamlakatlarda millatlararo munosabatlar murakkablashdi, xar hil mojaro’lar va ziddiyatlar vujudga keldi. Shularning barchasi har xil tarixiy va ijtimoiy-siyosiy sabablarga ega. Binobarin Yevropaliklar tomonidan bosib olinib, keyinchalik mustaqillika erishgan mamlakatlarda tub va mahalliy millat vakillarini kamsitish xollari uchrab turadi (Shimol xalqlari, Avstraliya, Amerika, Avstraliya va Okeaniya aborigenlari). Ziddiyatlarning ikkinchi manbai bu kam sonli millatlarning o’ziga xos tili va madaniyatini mensimaslik, kamsitish (Buyuk Britaniyada shotlandlar va uelsliklar, Ispaniyada basklar, Fransiyada korsikaliklar, Kanadada frankokadaliklar va boshqalar). Milliy va diniy asosga ega bo’lgan mojaralar uzoq yillardan beri Hindiston, Shri-Lanka, Indoneziya, Efiopiya, Nigeriya, KXDR, Sudan, Somali, Malayziya, Xitoy va boshqalarda davom etmoqda. Diniy va hududiy manbadagi milliy ixtiloflar yarim asrdan ortiq vaqt davomida Yaqin Sharqdagi vaziyatni belgilab bermoqda. Bu yerda bir tomondan Isroil ikkinchi tomondan Misr, Livan, Suriya hamda Iordaniya o’rtasidagi ziddiyatlarning oxiri ko’rinmaydi. To’g’ri, 2001 yilning dastlabki davrida Isroil bilan Suriya o’rtasida muzokaralarning tashkil qilinganligi bu dunyo miqyosidagi katta ijobiy siljishdir.
Ma’lumki, din jamiyat hayotida, turmushida juda katta ro’l o’ynaydi. Bunda davlatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, aholining ta’limiy darajasi katta ahamiyat kasb etmaydi. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to’g’ri baholash dunyoda bo’lib o’tayotgan miqyosli voqea va hodisalarning ko’pchiligini to’g’ri tushinish va anglashga imkon beradi. Quyidagi 6-jadvalda dunyoda asosiy dinlar tarqalgan davlat va mintaqalar to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.