Iqtisodiy geografiya

Ijtimoiy geografiyaning zamonaviy tizimi

1-chizma

11

2. bob. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va prinsiplari.

1. 
   Ishlab chiqarish jarayoni haqida tushuncha.
   

Ishlab chiqarish - bu jamiyat faoliyatining eng muhim jihatidir. Ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi. Ishlab chiqarish yuz berishi uchun uning omillari harakatga kelishi shart. Frantsuz iqtisodchisi J.B.Sey ishlab chiqarishning uch omili nazariyasini asoslab, ularga yer, kapital va mehnatni kiritgan hamda ularning o’zaro ta’siri ishlab chiqarish ekanligini qayd etgan.

Ishlab chiqarishning uch omili borligidan K.Marks ta’limoti ham kelib chiqadi, lekin ularni ish kuchi, mehnat predmetlari va mehnat vositalari deb ataydi.
Hozirgi g’arb mamlakatlarida yirik iqtisodchilar iqtisodiy resurs degan tushunchani olg’a surib, ularga yer, kapital, mehnat va nihoyat tadbirkorlik qobiliyatini kiritadilar. Ya’ni, to’rtinchi omil ham mavjud deydilar. Ishlab chiqarishning umuminsoniy faoliyat deb qaralishi, uning shaxsiy-insoniy va moddiy- ashyoviy omillari borligidan dalolat beradi. Shaxsiy-insoniy omil deganda, ish kuchini, uning amal qilish natijasi bo’lgan mehnatni tushuntirish kerak. Ish kuchi- bu insonning mehnat qilishga qaratilgan jismoniy va aqliy qobiliyatidir. Ish kuchi ishlab chiqarishning birlamchi omili hisoblanadi, chunki inson mehnatsiz, uning ijodisiz eng mukammal mashinalar bo’lganda ham, tirikchilik buyumlarini yaratib bo’lmaydi. Inson jamiyatning oliy ishlab chiqaruvchisidir. Ammo ishlab chiqarish uchun moddiy shart-sharoitlar talab qilinadi. Shu sababli, ishlab chiqarishning moddiy ashyoviy omillari ham borki, ularga tabiiy boyliklar, yaratilgan ashyolar (mehnat predmetlari) va nihoyat mehnat vositalari - quro’llari kiradi. Ishlab chiqarish har doim tabiatga tayangan. Yer, suv, yer osti boyliklari, o’rmonlar va boshqalar unga materiallar yetkazib beradi. Tabiat qanchalik boy bo’lmasin, baribir, bu boylikni mehnatsiz ishlab chiqarishga jalb etib bo’lmaydi. Mehnat orqali tabiatdagi narsalar inson ehtiyojiga moslashtiriladi.
Mehnat bilan tabiatni boylik manbai sifatidagi ahamiyati bir xil emas. Bir mamlakat ishlab chiqarishi u yerdagi tabiiy boylikka tayansa, boshqasiniki asosan mehnatga tayanadi. Masalan, Quvayt yoki Saudiya Arabistonining iqtisodiy rivojiga asosiy hissa qo’shgan omil – bu ular tabiatining neftga boy bo’lishidir. Aksincha, tabiiy resurslar kamyob bo’lgan Yaponiya, Koreya respublikasini iqtisodiy “gullashi”ning asosiy omili- bu mehnat, aniqrog’i intellektual mehnat, ya’ni shaxsiy- insoniy omildir.
Moddiy-ashyoviy omillar shaxsiy-insoniy omil bilan birikkan taqdirdagina ishlab chiqarish yuz beradi, hayotiy ne’matlar yaratiladiki, ular birinchidan moddiy mahsulotlardan, ikkinchidan har xil xizmatlardan iborat bo’ladi.
Ishlab chiqarish ikki qismga bo’linadi:

1. 
   Moddiy ishlab chiqarish - moddiy shakldagi mahsulotlarni, masalan, oziq- ovqat, kiyim-kechak, turar joy va boshqalarni yaratish hamda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xizmatlarni yaratish, masalan yuk tashish, yo’l xizmati ko’rsatish,
   

ishlab chiqarish axborotini uzatish va hokozolardir. Mazkur sohaga sanoat transport, aloqa, qurilish, qishloq xo’jaligi va boshqa shu kabi tarmoqlar kiradi.

2. 
   Nomoddiy ishlab chiqarish - bu moddiy shaklga ega bo’lmasada, aholi uchun zarur xizmatlarni ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. Mazkur sohaga maishiy va tibbiy xizmat, sport, bilim berish va shular kabi xizmatlar kiradi.
   

2.