«iqtisodiy geografiya» fanining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

Kooperatsiya – bir mahsulot yaratish uchun turli korxonalarning hamkorligi 

bo’lib,  bunda  ularning  tarmoq  holda  joylashuvi  kuzatiladi.  Bunda  qatnashuvchi 

korxonalar soni vujudga kelayotgan mahsulotning murakkabligiga boliq bo’ladi. 

Kombinatsiya  –  kooperatsiyaga  o’xshab  korxonalar  birlashmasidan  iborat. 

Bunda  tarqoq  holda  joylashgan  birlik  emas,  balki  ularning  hududiy  umumiyligi 

tushuniladi.  Kooperatsiyada  mahsulot  bir  bo’lsa,  kombinatsiyada  aksincha,  xom 

ashyo bir bo’lib, undan olingan mahsulot turlicha bo’ladi. Kombinatlashuv ma’lum 

turdagi  xomashyoni  chuqur  texnologik  qayta  ishlagan  holda  mahsulotlar  ishlab 

chiqarishni anglatadi. 

Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o’tish sharoitida ishlab chiqarishni tashkil 

etishning barcha shakllaridan to’gri va oqilona foydalanish zarur.  

Ishlab  chiqarish  kuchlarini  oqilona,  samarali  joylashtirishning  asosiy 

mazmuni  va  mohiyati  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  uchun  ketadigan  xarajatlarni 

maksimal darajada kamaytirishga, ma’lum hududlarda xomashyoni qazib olishdan 

boshlab,  tayyor  mahsulot  ishlab  chiqarguncha  bo’lgan  barcha  ishlab  chiqarish 

jarayonlarini  joylashtirishda  o’z  aksini  topadi.  Bunda  albatta,  ishlab  chiqarishni 

joylashtirish omillarini e’tiborga olish alohida ahamiyatga ega.  

Iqtisodiyot  tarmoqlari  ma’lum  shart-sharoitlar  va  omillarni  hisobga  olgan 

holda  joylashtiriladi  va  hududiy  tashkil  etiladi.  Ishlab  chiqarishni  joylashtirish 

omillari deganda, ma’lum bir guruh xo’jalik ob’ektlariga, tarmoqqa yoki mamlakat 

xo’jaligi  tarkibini  hududiy  tashkil  etilishiga,  iqtisodiy  rayonlarga,  shuningdek, 

hududiy-ishlab  chiqarish  majmualarning  (klasterlarni)  oqilona  va  samarali 

joylashishiga    ta’sir  etuvchi  majmuali  shart-sharoitlar  tushuniladi.  Bu  omillarni 

yaxshi  bilish  ishlab  chiqarishning  hududiy  tarkibi  va  tizimining  rivojlanish 

qonuniyatlarini o’rganishga asos bo’ladi. 

Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  xom  ashyo,  yoqilgi,  elektr 

energiya,  suv,  iqlim,  mehnat  resurslari,  iste’mol  va  transport,  iqtisodiy-geografik 

o’rin  kabi  omillar  e’tiborga  olinadi.  Shuningdek,  ekologiya,  ITT  va  bozor 

iqtisodiyoti omillarining bu boradagi ahamiyati ham oshib bormoqda.  

Ushbu omillarni tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik guruhlarga birlashtirish 

mumkin.  Ularning  mohiyati  va  ta’sirchanligi  jamiyat  rivojlanishi  bilan  o’zgarib 

turadi. Ayni paytda ijtimoiy va ekologik omillar ishlab chiqarishni bozor iqtisodiyoti 

munosabatlari asosida tashkil etishda ustuvor o’ringa ega bo’lmoqda. 

Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  barcha  shart-sharoitlar  hisobga 

olinishi lozim, lekin ma’lum tarmoqni hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, 

---

balki ulardan ayrimlarigina etakchi rol’ o’ynaydi.