«iqtisodiy geografiya» fanining predmeti, tadqiqot usullari va vazifalari

 

1.4. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning asosiy qonuniyatlari va 

tamoyillari 

 

Ishlab 

chiqarish 

kuchlarini 

joylashtirish 

va 

hududiy 

rivojlanish 

qonuniyatlariga quyidagilar kiradi: 

1. Ishlab chiqarishni hududiy oqilona tashkil etish qonuniyati. Unga muvofiq:  

- 

ishlab  chiqarish  korxonalarini  ITTning  yutuqlari  asosida,  iloji  boricha 

manbalarga  yaqin  joylashtirish  kerak.  Masalan,  suvni  ko’p  talab  qiladigan 

tarmoqlarni  imkon  qadar  yirik  va  samarali  suv  manbalariga  yaqin  joylashtirish 

maqsadga muvofiq; 

- 

mehnatni  ko’p  talab  qiluvchi  (sermehnat)  tarmoqlarni  esa  mehnat 

resurslari shakllangan markazlarga yaqinroq; 

- 

kundalik  iste’mol  qilinuvchi  mahsulot  ishlab  chiqarish  korxonalarini 

istemolchilarga yaqinroq joylashtirish kerak va h.k.lar. 

2.  Ishlab  chiqarishning  hududiy  ixtisoslashuvi  va  kooperatsiyalashuvi 

qonuniyati. Bunda biron bir hudud ichida ixtisoslashuv va korxonalar o’rtasida eng 

takomillashgan ishlab chiqarish aloqalarini o’rnatish hamda ularni tashqi iqtisodiy 

aloqalarda keng ishtiroki ko’zda tutilgan. 

3.  Hududlarning  majmuali  rivojlanish  qonuniyati.  Hududning  (respublika, 

viloyat, iqtisodiy tuman) kompleks rivojlanishi deganda, xo’jalikdagi mutanosiblik, 

ishlab  chiqarish  korxonalarining  mahalliy  tabiiy  va  iqtisodiy  sharoitga  mosligi, 

ixtisoslashgan  tarmoqlar,  infratuzilmasini,  turli  ko’lamdagi  shaharlarning 

rivojlanishi,  tabiiy  muhitni  muhofaza  qilish,  ulardan  oqilona  foydalanish  va 

hokazolar nazarda tutiladi. 

4. Ishlab chiqarishni hududlarda iloji boricha bir me’yorda joylashtirish yoki 

hududlarning  ixtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishini  tenglashtirish  qonuniyati.  Unga 

ko’ra respublikamiz hududlarining iqtisodiy rivojlanishini bir-biriga tenglashtirish, 

ya’ni  mamlakatimizda  ishlab  chiqarish  kuchlarini  bir  me’yorda  joylashtirib, 

kelajakda aholi turmush darajasini oshirish asosiy maqsad qilib olinadi. 

Ishlab  chiqarish  kuchlarini  joylashtirishda  yuqoridagi  qonuniyatlar  asosida 

yondashilsa  xalq  xo’jaligining  barcha  tarmoqlarida  mehnat  unumdorligi  oshadi, 

iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. 

Ishlab  chiqarishni  tashkil  etishning  barcha  shakllari  –  mujassamlashuv, 

ixtisoslashuv,  kooperatsiya  va  kombinatsiya  ayni  paytda  ijtimoiy  va  hududiy 

jihatlarga  ega.  Bunda  ishlab  chiqarishning  hududiy  tomoni  etakchi  rol’  o’ynaydi. 

Shunga qaramasdan bir-biri bilan bog’liq bo’lgan bu jarayonlarni uyushtirgan holda 

o’rganish, tahlil qilish, biridan ikkinchisiga o’ta bilish geografik fikrlashning muhim 

hususiyatidir. 

Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishning to’planishi geografik jihatdan eng 

avvalo,  moddiy  sohalar  –  sanoat,  qishloq  xo’jalik,  transportda  yaqqol  nomoyon 

bo’ladi. Fan ob’ektini aynan shu tarmoqlarning hududiy tashkil etilishi, joylashish 

xususiyatlari belgilab beradi. Ijtimoiy ob’ektlarning hududiy tashkil etilishi esa xalq 

xo’jaligining barcha tarmoqlarida turlicha bo’ladi.  

---

Mujassamlashuv darajasining yuqori  yokia  pastligi ayni  paytda  ma’lum  bir 

sohaning rivojlanganlik darajasini belgilaydi. 

Ixtisoslashuv mehnat taqsimoti va iqtisodiy rayonlarning tarkib topishi bilan 

chambarchas boliqdir. Uning uch bosqichi – korxona, shahar va tuman miqyosidagi 

ixtisoslashuvi, shuningdek, uch turi – qism (detal); texnologik yoki yarim mahsulot 

va predmet (tovar  mahsulot ishlab chiqarish) ixtisoslashuvi mavjud. Ixtisoslashuv 

bosqichlari korxona, shahar va tumanlarning mehnat taqsimotidagi o’rnini belgilab 

beradi,  turlari  esa,  bir-biri  bilan  uzviy  bog’gliq  bo’lib,  turli  hududiy  bosqichda 

o’zgacha xususiyatga ega bo’ladi. Ixtisoslashuv natijada xalq xo’jaligi tarmoqlari 

vujudga keladi, iqtisodiy rayonlar, shaharlarning funktsional turlari shakllanadi.