Intellektual tizimlar

Noravshan mantiq

Har doim ham hodisalarni aniq qoidalar bilan tavsiflash mumkin emas. Insonlar savollarga doim ham to’g’ri javob bera olmaydilar.
Agar inson sal kasalman desa, uning haroratini qandayligini bilib bo’ladimi? Albatta yo’q!
“Yuqori”, “issiq” va “yengil”, “ko’tarildi” yoki “tushdi” kabi so’zlar lingvistik o’zgaruvchilar bo’lib, ularni bitta qiymat bilan aniqlab bo’lmaydi. Qoidalarni tuzishda bu tushunchalarni foydalanish noravshan mantiq deb ataladi.
“Tushadi” tushunchasi ham lingvistik o’zgaruvchi bo’lib, fond birjasini tavsiflovchi qoidalarda ishlatiladi. Lingvistik o’zgaruvchilardan foydalangan holda, foydalanuvchiga ortiqcha savollarni bermasdan, ba’zi ehtimolliklarning qiymatlarini hisoblash mumkin. Buning uchun lingvistik o’zgaruvchilarning qiymatlarini aniqlashtirish lozim.

4. 
   Ehtimolliklar jadvali.
   

Birjada narx darajasini ko’tarilishini baholash uchun ikkita qoidadan foydalanamiz.
Q1: AGAR INT== tushadi, U HOLDA STOCK == ko’tariladi
Q4: AGAR DOLLAR = ko’tariladi, U HOLDA INT == tushadi
Ularga mos (11.2) va (11.3) shartli ehtimolliklar.
Bu tenglamalarni yechishda foydalanuvchi ehtimolliklar jadvali tuzuvchi ekspert albatta ishtirok etishi lozim. Bu jadvalda foydalanuvchi uchun kerakli bo’lgan tushunchalarni aniqlashtirish uchun lozim aniqlashtiruvchi so’zlar kiritiladi.
Aniqlashtiruvchi so’zlar bilan bir qatorga lingvistik o’zgaruvchinining o’zgarish foizi, hamda bu o’zgarish ro’y berishi ehtimoli va shartli ehtimoli kiritiladi.

	1-ustun	2-ustun	3-ustun
Lingvistik o’zgaruvchi Kichik O’rta Katta	Dollar kursi jadvaldagi qiymatga mos ravishda ko’tariladi. 1-2% 3-4% 4% dan yuqori	P(INT= tushadi/DOLLAR= ko’tariladi) 0.2 0.5 0.8	P(DOLLAR= ko’tariladi) 0.5 0.3 0.1

Faraz qilaylik ekspert dollar kursi 1-ustundagi sonlarga mos ravishda ko’tariladi yoki umuman ko’tarilmaydi deb hisoblasin. Boshqa hyech qanday variant umuman yo’q. Demak ekspert ikki hodisa uchun ehtimolliklarni aniqlashi lozim. Birinchi holda, ya’ni dollar ko’tarilganda ehtimollar to’g’ridan-to’g’ri jadvalga kiritiladi. Ikkinchi holda, ya’ni dollar ko’tarilmaganda ekspert foiz qo’yilmalarini tushishi shartli ehtimollarini yozadi:


P(INT= tushadi/ DOLLAR=ko’tarilmaydi)=0,07.

Foiz qo’yilmalarini saqlash orqali narx darajasini ko’tarilish ehtimolini ekspert P(STOCK= ko’tariladi/ INT=tushadi)=0,2 kabi yozadi. Agar foiz qo’yilmalari tushmasa, u holda bu ehtimollik P(STOCK= ko’tariladi/ INT=tushmaydi)=0,1.

Bundan jadvallar ekspert tomonidan tuziladi va to’ldiriladi. Ular bilimlar omborining qismi bo’lib, vaqti-vaqti bilan o’zgartirib turishi mumkin. Foiz qo’yilmalari yoki dollar kursi bilan bog’liq ehtimolliklar o’zgargan holda ekspert jadvalga o’zgartirishlar kiritishi lozim. Inson o’rniga jadvalga o’zgarishni boshqa ekspert tizim kiritishi mumkin.
Ekspert tizimi foydalanuvchisi birjada narx darajasini ko’tarilish ehtimolini bilmoqchi bo’lganda, tizim unga quyidagi savollarni beradi:


Agar dollar kursi:

1. 
   kichik
   
2. 
   o’rta
   
3. 
   katta bo’lganda natijani hisoblang.
   

Raqamni kiriting - ? 2

Faraz qilaylik foydalanuvchi 2 raqami, ya’ni o’rtani tanladi. Jadvaldan ko’rinib turibdiki, foydalanuvchi dollar kursini 3-4%ga ko’tarilishini kutmoqda. Yechim uchun kerakli barcha ma’lumotlarni jadvaldan topish mumkin.

Ehtimollik	Manba
P(DOLLAR=ko’tariladi)=0.3 P(DOLLAR=ko’tarilmaydi)=1-0,3=0,7 P(INT= tushadi/ DOLLAR=ko’tariladi)=0,5 P(INT= tushadi/ DOLLAR=ko’tarilmaydi)=0,07 P(INT=tushadi)=0.5*0.3+0.7*0.07	Jadvalning 2-qator 3-ustuni Asosiy qoida Jadvalning 2-qator 2-ustuni Ekspert (11.3) tenglama = 0.199

Endi P(STOCK=ko’tariladi)ni hisoblash mumkin. Buning uchun oldingi natijalardan foydalanish lozim bo’ladi.

Ehtimollik	Manba
P(INT=tushadi)=0.199 P(INT=tushmaydi)=1-0,199=0,811 P(STOCK= ko’tariladi/ INT=tushadi)=0,2 P(STOCK= ko’tariladi/ INT=tushmaydi)=0,1	Oldingi hisoblash Asosiy qoida Ekspert Ekspert

(11.3) tenglamadan narxni ko’tarilish ehtimolini hisoblash mumkin:
P(STOCK=ko’tariladi)=0,2*0,199+0,1*0,811=0,121, ya’ni ehtimol 12,1%ga teng.
Foydalanuvchi jadvalni tuzish va to’ldirish ishlaridan ozod etiladi, bu murakkab ish bilan ekspert shug’ullanadi.