Institutí NÓkis filialí «Veterinariyada kàsip etikaSÌ»

10- Lekciya. Veterinariya miyneti haqqinda tu’sinik.
Reje:
1. Klinikalıq diagnostika hám terapiya pánlerinde atqarılatuǵın veterinariya jumısları.
2. Parazitar hám juqpalı keselliklerge diagnoz qoyıw, keselliklerdi aldın alıw, patmaterial alıw hám jıberiw degi miynetler.
3. Júzimsikologiya, akusherlik hám xirurgiya pánlerinde atqarılatuǵın veterinariya miyneti.

Bazar ekonomikasi talaplarina juwap bere alatug’in go’sh, su’t ha’m basqa sharwashiliq o’nimleri islep shig’ariwda haywanlardin’ sawlig’i ha’m zatlar almasiwinin’ jag’dayin o’z waqtinda baqlap bariw en’ tiykarg’i a’hmiyetli orin orin iyeleydi. Bug’an tek g’ana uyg’in(uyg’un) dispanserlewdi jolg’a qoyiw arqali g’ana erisiw mu’mkin.

Uyg’in dispanserlew ishki jug’imsiz, akusherginekologik, xirurgiyaliq ha’m basqa keselliklerdi kemeyttiriw ha’m saplastiriw joli menen sog’lom(salamat), o’nimdar, keselliklerge shidamli haywanlar padasin jaratiwg’a qaratilg’an rejeli diagnostic, terapevtik, ha’m profilaktik ilajlar sistemasi esaplanadi. Bul usil veterinariya xizmetin a’melge asiriwdin’ en’ progressive formasi bolip, padadag’i barliq haywanlarda zatlar almasiwinin’ jag’dayin baqlap bariw, jasirin keship atirg’an kesellikler ha’m olardi keltirip shig’ariwshi sebeplerdi o’z waqtinda aniqlaw, emlew ha’m aldin aliw jollarin belgilep beredi.
Dispanserlew na’tiyjeleri sharwashiliq texnologiyasina aktiv ta’sir ko’rsetiw ha’m veterinariya xizmetkerlerine agronom, zootexnik ha’m basqa xizmetkerler menen birgelikte sharwashiliq ha’m veterinariya ilimiy texnik rawajinin’ za’ru’riiy sha’rti – haywanlardag’i zatlar almasiwinin’ ta’biyati ha’m stabil joqari o’nimdarliq da’rejesine mas keletug’in mas biologiyaliq toyimli aziq deregin jaratiwda qatnasiw imkanin beredi.
Fermer xojaliqlarinda qaramallardi dispanserlew turaqli ra’wishte o’tkiziliwi ha’m texnologik processtin’ quramliq bo’legi esaplaniwi za’ru’r. Biraq, sog’an qaramastan dispanserlewdi ku’ndelik veterinariya isleri ha’m epizotiyag’a qarsi o’tkiziletug’in ilajlar menen almastirip qoyiw uliwma mu’mkin emes.
Haywanlardi dispenser ko’riginen o’tkeriwdin’ uliwma rejesi wa’layat boyinsha veterinariya basqarmasinin’, rayonlarda – rayon veterinariya bo’liminin’ baslig’i ta’repinen du’ziledi, ha’kim orinbasarlari ta’repinen tastiyqlanadi.
Tiykarg’i dispenser tekseriwdi o’tkeriwden 7-10 ku’n aldin xojaliq veterinariya vrachi ha’mme aziqlardan u’lgiler alip tekseriw ushin wa’layat agroximiya laboratoriyasina, baqlaw toparindag’i haywanlardan qan alip, wa’layat veterinariy laboratoriyasina jiberedi.
Aziq(ozuqa) u’lgileri(toplang’an qurg’aq xashak, basilg’an silos ya’ki senaj, omixta jem, ko’k jon’ishqa ya’ki ma’kkeju’weri, la’blebi ha’m basqlar) alinip, bir tushama u’stine to’giledi, jaqsilap aralastiriladi, sonnan salafan qaltanin’ yarimina shekem ya’ki 1/3 bo’limine shekem salinip, onin’ ishine aziqtin’ ati, u’lgi aling’an waqit ha’m xojaliq ati jazilg’an qag’az da salip qoyiladi ha’m awzi baylang’an halda agroximlaboratoriyag’a jiberiledi. Dispanser ko’rigine 1-2 ku’n qalg’anda xojaliq veterinariya xizmetkerleri ta’repinen xojaliqta veterinariya xizmetinin’ keying 2-3 jilliq esabatlari tiykarinda pada sindromatikasinin’ analizi, agroximlaboratoriya tekseriwleri na’tiyjeleri tiykarinda raciondag’i bar bolg’an aziqliqlar toyimlilig’i, baqlaw topari haywanlarinan aling’an su’t ha’m siydik u’lgilerinin’ za’ru’r ko’rsetkishleri boyinsha mag’liwmatlar tayarlap qoyiladi.
Haywanlardi dispanser ko’riginen o’tkeriw waqtinda haywanlardi saqlaw ha’m aziqlandiriw sha’rayatlari, pada sindromatikasi ha’m raciondag’i aziqliqlardin’ haqiqiy toyimlig’lilig’i, haywanlardi klinik ko’rikten ha’m tekseriwden o’tkiziw na’tiyjeleri ha’m qandi bioximiyaliq tekseriw na’tiyjeleri analizlenedi ha’m kemshilikler aniqlanadi.
Dezinfeksiya - juqpalı hám invazion keselliklerge qarsı kompleks gúres ilajlardıń bir bólegi bolıp, keselliklerdiń qozǵawtıwshıları hám olardıń tasıwshılarına qarsı olardıń pútkil turmıslıq rawajlanıw cikli dawamında mexanik, fizikaliq, ximiyalıq hám biologiyalıq tásir etiwdiń ámeldegi barlıq usılların qollawdı óz ishine aladı.
Dezinfeksiya (juǵımsızlandiriw) ni zıyansizlandiriwdan parıqlaw kerek. Qandayda bir obyektti juǵımsızlandiriw - bul tekǵana patogen qozǵawtıwshılardı óltiriw, ba'lki olardıń jasaw jemisi bolǵan toksinlerdi, sonıń menen birge ximiyalıq zıyanlı elementlerın dejog’altiwdi óz ishine aladı.
Dezinfeksiya menen obyekttegi barlıq mikroorganizmler emes, bálki tek patogen mikroblardı óltiriw maqset etiledi.
Sterilizatsiya - bul patogen mikroorganizmler menen birge barlıq mikroblar joq etiliwi bolıp tabıladı.
Veterinariya dezinfeksiyasi awıl xojalıq obyektleri, gósh sanaatı kárxanaları, transport hám haywanatqa tiyisli shiyki zatlardi qayta islew kárxanalarında ámelge asıriladı.
Dezinfeksiya obyektlar tazalanǵannan keyin eritpeler yamasa aerozollar járdeminde ótkeriledi. Dezinfeksiya maqsetleri ushın eritpe, aerosol, aralaspa yamasa gaz jaǵdayındaǵı ximiyalıq preparatlardi qollaw eń keń tarqalǵan.
Dezinfektantlar eritpeleri eki yamasa onnan artıq element (komponent) lerdin’ makroskopik bir jınislı aralaspası termodinamik teń salmaqli sistemanı payda etiwshi forması bolıp tabıladı. Eritpeler menen dezinfeksiylaw ótkeriwde aldın to’shama (pol), go’ng kanalı, panjaralar, keyin diywal, tosıq hám patolokqa islew beriledi. Aqirindago’ng kanalı, panjara hám pol qayta juwıladı.
Aerozollar - suyıqlıqtıń mayda tamshıları yamasa gaz (hawa )degi mayda qattı bóleksheler bolıp tabıladı.
Dezinfeksiya profilaktikalıq hám májburiytu’rlerine bólinedi.
Profilaktikalıq dezinfeksiya - bul obyekttegi patogen bálki shártli patogen mikroorganizmlerdi joq etiwge qaratılǵan dezinfeksiya bolıp tabıladı. Profilaktikalıq dezinfeksiyanin’ texnologiyalıq usılları xojalıqtıń túri hám baǵdarına baylanıslı. Kishi xojalıq hám fermalarda profilaktikalıq dezinfektsiya jılına 2 ret báhár hám gu’zde o’tkiziledi. Sharwashılıq komplekslerinde dezinfeksiya islep shıǵarıw cikline qaray ótkeriledi.
Májburiy dezinfeksiya óz gezeginde ámeldegi hám juwmaqlawshı dezinfeksiyalarg’a bólinedi.
Ámeldegi dezinfeksiya - xojalıqta juqpalı kesellikler haywanlar ortasında júzege kelgen kúnnen baslap hár sapar jańa kesel haywan anıqlanǵanda, sonıń menen birge nosog'lom haywanlardı juqpalı keselliklerge qarsı gúres boyınsha rejede názerde tuilgan múddetlerde ótkeriledi.
Juwmaqlawshı dezinfeksiya – bul jug’imli kesellik oshag’inda patogen mikroorganizmlardi putkilley jog’altıwdıń sońǵı basqıshı esaplanadı. Ol xojalıqta sheklew (karantin) biykar etiliwinen aldın, juqpalı kesellik tamamlanǵannan keyin ótkeriledi. Juwmaqlawshı dezinfeksiya ámeldegi dezinfektsiya ótkeriwde qollanılǵan preparat penen ótkeriledi. Juǵımsızlandiriw malxanalar, onıń átirapındaǵı aymaq, haywanlarǵa qaraw buyımları, transport quralları, malg’a qarawshı personaldin’ kiyimleri, suyıq tezek toplanıw ornı, tezek hám basqalarda ótkeriledi.
Dezinfeksiya sapasın bahalaw ushın dezinfeksiya ótkerilgennen 2-3 saattan keyin poldan haywanlardıń arqa ayaqları turǵan jerinen, eki diywaldan, múyeshtan hám ohurdan úlgiler alınıp laboratoriyada tekseriledi, yaǵnıy, kórgezbeli mikroorganizmlar - test-mikroblar bar joq ekenligi esapqa alınadı.
Eger dezinfeksiya brutsellyoz, salmonellyoz, kolibakteryoz, saramas, pasterellyoz, listerioz, pulloroz, belok, ǵazlarda gepatit keselligine qarsı ótkerilgen bolsa kórgezbeli mikroorganizm retinde ishek tayaqshaları esapqa alınadı. Ishek tayaqshası kulturasin ajıratıp alıw ushın alınǵan úlgilerden Eykman azıqliq ortalıǵına egilip qızdırıladı hám son’ Endo azıq ortalıǵına ótkeriledi yamasa tuwrıdan-tuwrı Endo azıq ortalıǵına egiledi.
Tuberkullyoz, gúńelek hám basqa bir qansha shıdamlılıǵı joqari bolǵan mikroorganizmler ushın test-mikrob retinde stafilakokklar isletiledi. Modifikatsiyalang’an Xeyfets azıq ortalıǵınan da ishek tayaqshaları da stafilakokklardi ajıratıp alıw ushın paydalanıladı.
Azıq ortalıqlarında o’sken kórgizbeli mikroorganizmler kulturalari álbette mikroskop astında uyreniledi. Ishek tayaqshası ósip atırǵanlıǵınıń birinshi belgisi azıq ortalıǵınıń reńinin’ ózgeriwi esaplanadı. Azıq ortalıǵınıń malina reńinen jasıl yamasa salat ren’ine ótiwi, ılaylanıwı hám gaz payda bolıwı ishek tayaqshası kulturalarinin’ ósip atırǵanlıǵın ańlatadı. Basqa reńlerdin’ payda bolıwı biytanis(begona) mikroflora ósiwi nátiyjesinde júz beredi hám esapqa alınbaydı.
Profilaktikalıq hám juwmaqlawshı dezinfeksiya egerde barlıq tekserilgen úlgilerde mikrob o'spegen bolsa qaniqarli esaplanadı. Ámeldegi dezinfeksiya ushın bolsa 90% úlgilerde keri nátiyje alınsa dezinfektsiya sapası qaniqarli(qoniqarli) esaplanadı.
Veterinariya sanitariya ótkizgishileri juqpalı kesellik qozǵawtıwshılardıń sharwashılıq, qusshılıq komplekslerine hám basqa sharwashılıq shiyki zat hám ónimlerin qayta islew menen baylanıslı kárxanalarǵa juqpalı kesellik qozǵawtıwshılardıń kiriwiniń aldın alıwǵa xızmet etedi.
Kóp tekseriwlerge tıykarlanıp sol zat aniqlandi, adam terisi mudami mikroorganizmlar deregi bolıp keledi. Olar tiykarınan teride jaylasqan notegisliklar, jıyrıqlar, teri hám may bezleri, túkler piyazshalarinda jaylasadı. Terinin’beti epidermis qabatı menen oralǵan, ol a’hmiyetli hám quramalı bolıp, dene hám tiykarǵı terini sırtqı ortalıqtan qorǵaydi. Epidermis qatlamı mudami nabit bolıp ja’ne jańalanıp turadı.
Keyingi qatlam teri tiykari yamasa shın teri derma, ol biriktiriwshi toqımadan payda bolǵan, onda teri bezleri(may hám ter) qan, limfa tamırlar, nerv talshıqları, reseptolar hám túklerdin’ túbiri jaylasadı.
Onnan keyin astı qabatı jaylasqan, ol siyrek biriktiriwshi toqımadan dúzilgen, terinin’ sırtqı qabati may menen oralǵan, ol triglesirin hám may kislotaları aralaspasinan quralg’an. Ol epidermisti qurǵaqhawada qurıwdan, ızǵarlıqta bolsa maserasiyadan saqlaydı, sol sebepli normal jaǵdayda qoldıń terisi elastik hám infeksiyaǵa qarsı bekkem boladı, Teriniń mayı, may bezlerinen islep shiǵarıladı, olar ásirese alaqannin’ arqa tárepinen kóbirek jaylasqan. Ter bezi - terdi islep shıǵaradı ol menen organizmnen kereksiz elementler shiǵarıladı, onın’ha’r dayim islep shıǵarılıwı terinin’ ızǵarlıǵın hám jumsaqlıǵın saqlap turadı. Olar ásirese alaqanda kóp jaylasqan 1 sm de - 1000 g’a shekem hám bir sutkada 65 ten 800 gr g’a shekem ter islep shıǵaradı.
Mikroblar tek teri betinde emes, bálki may hám ter bezi jollarında da jaylasadı, olar ishinde 10% patogen bolıwı múmkin. Tekseriwlerge kóre adam qolınıń terisindeha’r dayim júdá kóp muǵdarda mikroorganizmler bar, tiykarınan olar terinin’ tegis emes jerlerinde, tırnaq astı boslig'inda jaylasadı.
Mikroblar a’sirese veterinariya vrachlarinin’ qolında ko'p muǵdarda boladı, sebebi olar haywanlar menen isleydi. Mikroblardın’ muǵdarı elastikligin, tegisligin joǵaltqan, ziyanlanǵan teride ko'beyedi. Sol sebepli xirurglar hám vrachlar qoldıń terisine itibar berip júriwi kerek, egerde elastikligi, jumsaqlıǵı joǵalsa Tushnov suyıqlıǵın jaǵıw kerek, quramı: kastor mayı - 5, 0, gliserin - 20, 0, etil spirti - 75, 0 yamasa qolǵa su’rtiletug’in qandayda bir bir malham jag’iladi. 1885-jılda Kamlel xirurglar arasında birinshi ret qoldı operatsiyadan aldın juwıw shárt ekenligin usınıs etti. Sonnan keyin pánler rawajlanıwına tıykarlanıp jańa usıllar islep shıǵıldı hám xirurgiyaliq ámeliyatqa engizildi.
Qolllardı tayarlaw usıllarınıń tiykarında úsh basqısh jatadı :
1) mexanik tazalaw
2) ximiyaliq dezinfeksiya
3) terini qatiriw
Mexanik tazalaw - teri betinde bóleklengen epidermisti, mikroblardı hám tırnaq astı boslig'inan pataslıqlardı jog’altıwǵa qaratılǵan. Onı ótkeriw ushın shyotka, jıllı suw hám súlgi kerek.
S. I. Spasokukoskiy hám I. T. Kochergin (1928) sabınin’ornina 0, 5 % li nashatir spirtinin’ suwdaǵı eritpesinen paydalaniwdi usınıs etedi.
Bul eritpe terini ju’da’ jaqsi hám shuqir maysizlandiradi. Qoldin’ juwılıwı tirsekten baslanıp barmaq ushlarinda tamamlanadı, steril súlgi menen qurǵatıliwı barmaq ushlarinan tap tirsekke shekem alıp barıladı.
Ximiyalıq dezinfeksiya - bunda bakterisid o’zgesheliklerge iye bolǵan ximiyalıq eritpeler qollanıladı, bularǵa 70 spirt, 1:2000 kaliy ishqori, 3% rux sulfati, 0,1% sulema hám basqalar. Eritpeler juwılǵan qol terisindegi qalǵan mikrob hám bakteriyalardı jog’altiwǵa járdem beredi, bunıń menen teri steril halatina jaqınlasadı.
Lekin bul eritpeler ter hám may bezi jollarinda bar bolǵan mikroblarǵa tásir etpeydi. Olardı terinin’betine waqtınsha shiqpawinin’ aldın alıw maqsetinde terini qatiriw usınıs etiledi. Qatiriw nátiyjesinde qol terisinin’beti(yuza) bo’limitig’izlanadi, bul bolsa bezler sekretinin’ shıǵıwınin’ aldın aladı. Onıń ushın to’mendegigi eritpeler qollanıladı: 96 spirt, 5% tanin, 1:1000 yodtin’ spirttegi eritpesi hám basqalar. Olar tamponlar járdeminde terige su’rtiledi, ásirese barmaq ushlarina itibar beriledi.
Házirgi waqıtqa shekem málim bolǵan qoldı tazalaw usılları mutloq(absolyut) sterillikti támiyinlemeydi. Usınıń sebebinen 1891-jılda amerikalıq xirurg Xolsted operatsiya ótkeriw waqtında rezina qolg’aplardi kiyiwdi usınıs etti. Rezinadan jasalǵan qolg’aplardin’ isletiliwi operatsiya etiwshiniń qolınin’ tolıq sterilligin támiynlewge múmkinshilik beredi.
Operatsiya waqtinda qolg’aplardin’ jirtiliwi mu’mkinligin na’zerde tutip, olardi kiyiwden aldin joqarida bayan qiling’an usillardan biri boyinsha qollardi piqta tazalaw lazim. Qolg’aplardi sterillew ha’m paydalaniwinda to’mendegilerge itibar qiliw kerek:
1. Ishine ha’m sirtina talk sewip avtolavkada sterillenedi.
2. Qolg’aplar 15 minut dawaminda suwda dokag’a orap qaynatiladi.
3. Qolg’aplardi kiygennen keyin olardi spirt penen sipiriw lazim.
4. Operatsiya waqtinda qolg’aplardin’ pu’tinligin diqqat penen gu’zetiw ha’m jirtilg’anda tez almastiriw lazim.
Xirurgik operatsiya ótkeriwden aldın operasiya maydanshasın tayarlaw úlken áhmiyetke iye, sebebi haywan terisinde hám teriniń ústki qabatında ha’mme waqıt pataslıqlar, kóp muǵdarda mikroblar bar, tayarlanbag’an operatsiya maydanshası arqalı operatsiya ótkeriw waqtında jaraǵa patastiqlar, mikroblar túsip isiw processin rawajlandıradı. Operatsiya maydanshasın tayarlaw tórt basqıshdan ibarat: terinin’ ústki qabatın(ju’ndi, tu’kti)in alıw, mexanik tazalaw hám maysizlandiriw, ximiyalıq dezinfeksiya hám qatiriw, maydanshanı shegaralaw. Operatsiya etiletuǵın orındaǵı jún, túkler qayshı járdeminde qirqiladi, aqırǵısı jaqsı tazalanıwdı támiyinleydi. Ju’ndi túsiriw ushın depilyatorlardan paydalanıwı múmkin. Bul júdá kerekli ilaj, sebebi jún menen birge shań, pataslıqlar, kóp muǵdardaǵı mikroorganizmler alıp taslanadı. Operatsiyadan bir sutka yamasa 12 saat aldın haywandı operatsiya etiletuǵın orni ıssı suw, sabın hám shyetkalar járdeminde juwıladı. Ásirese shat, quyrıq, san, jınıslıq organlar, urug’don qaltashasi átirapı dıqqat penen juwıladı, sebebi olar ju’da’ pataslanǵan boladı. Tuyaqlarda ótkeriletuǵın operatsiyalarda juwıwdan tısqarı 2% kreolin eritpesinde vanna etiledi. Asıǵıslıq penen atqarılıp atırǵan operasiyalarda pataslanǵan maydansha 0,5-1% li nashatir spirt eritpesi járdeminde tazalanıp efir menen maysizlantiriladi.
Operasiya maydanshasın dezinfeksiya hám qatiriw maqsetinde, bakterisid hám qatiriwo’zgesheliklerine iye bolǵan ximiyalıq eritpelerden paydalanıw usınıs etiledi. Bularǵa to’mendegiler kiredi: 5-10% li yodtin’ spirttegi eritpesi, 5% tanin, 5% pikrin kislotası, 10% kaliy permanganat, 1% jasıl brilliant, Ayatin, Asepur, Septoneks, 96⁰ spirt, Boxers suyuqlig’i (Formalın 5,0 eozin 0,05 spirt - 95,0). Eritpeler operatsiya maydanshası chotqa qarap sheńber formasında háreket qilip surtiladi. Tekirin’lioshaqlardi jarıwda shetten orayǵa qaray su’rtiledi.
Terini tayarlanbag’an orınlardan operatsiya maydanshasına pataslıqlardı tu’siwinin’ aldın alıw maqsetinde ol prostınyalar, salfetkalar járdeminde shegaralanadı (kesteden mısallar ).
Shilliq perdeler menen qaplang’an organlarda operatsiya ótkeriw waqtında olardı tayarlawǵa úlken áhmiyet barıw kerek. Kózdiń silekey perdesi ushın - 0,1% etakridan laktat, 3% barat kislotası 2% protolgal.
Awız hám murın boslig'in juwıw ushın joqarıdaǵı eritpelerden tısqarı 0,1% li kaliy permanganat, qın boslig'i 1% li sút kislotası, 1:1000 etakridin laktat, 2% lizol, jınıslıq erinlerge 3% yod eritpesi su’rtiledi.
Tuwrı ishek axlattan bosatilg’annan keyin 1% kaliy permanganat, 2% lizol eritpeleri menen juwıladı, tesik átirapına yod su’rtiledi.
Haywandı operatsiyag’a tayarlaw úlken a’hmiyetke iye, sebebi operatsiyanin’ nátiyjesi soǵan baylanisli. Operatsiyadan aldın haywandı turmıslıq a’hmiyetli bolg’an organlarinin’ jumıs iskerligi tekseriledi: júrek, ókpe, bawır hám búyrektiń, olardıń funksiyasınin’o’zgerislerin o’z waqtında anıqlap duris shara ilajlar du’zipsaplastiriw múmkin, tekseriw waqtinda infeksion keselliklerdi biykar etiw(inkor etish) kerek. Operatsiya rejeli túrde alıp barılsa haywan 12-24 saatlı yarım parxezda saqlanadı. Anıqlanǵan kesellikti emlew kerek.