Institutí NÓkis filialí «Veterinariyada kàsip etikaSÌ»

9- Lekciya. Veterinariya qa’nigelerinin’ professional etikasi
Reje:
1. veterinariya qánigelerdiń professional etikasi.
2. Etika hám deontologiya tuwrısında ulıwma túsinik.
3. veterinariya qánigesiniń minneti hám wazıypaları.
Veterinariya qánigeleriniń etikasi - bul veterinariya xızmetkerleriniń óz kásibin hám xızmet minnetin orınlaw waqtındaǵı huqıqıy hám etikalıq normalarınıń kompleksi bolıp tabıladı. Etika sózi grekshe - ethos sózinen alınǵan bolıp, ádet, úrp-ádet, minez-qulıq degen mánislerdi ańlatadı. Veterinariya qánigesiniń etikasina istegi minez-qulıq, qatnasiq, insanlarǵa hám haywanlarǵa bolǵan munasábet, shıpakerlik minneti, hújdan, jaqsılıq, jamanlıq hám basqalar kiredi.
Veterinariya qánigeleri mudami taza, ıqshamlı arnawlı xalat hám qalpaqta júriwleri kerek. Xalat hám qalpaq taza juwılǵan hám utyuglengen bolıwı kerek. Veterinariya xızmetkerleri otiratug’in bólme, haywanlardı qabıl etetuǵın orinlar sipirilg’an, tazalanǵan, juwılǵan, aqlangan bolıwı kerek. Ásbap-úskeneler juwılǵan, artilgan halda bólek orınlarda, shkaflarda, ústi taza material menen jabılǵan halda saqlanıwı kerek. Dári-dármanlar toparlar boyınsha bólek-bólek saqlanıwı kerek. Veterinariya xızmetkerleri kesel haywanlardı qabıl etkende, kesel haywan ha’m onıń iyesine turpayılıq etpesten, kishi piyilde bolıwları kerek. Haywandı tekseriw ushın kerekli ásbap-úskeneler juwılǵan, tazalanǵan hám sterillengen bolıwı kerek. Haywandı tekserip bolǵannan keyin, veterinariya xızmetkerleri ásbaplardı hám qolın jaqsılap juwıwı kerek. Egerde juqpalı keselliklerge gúmanlansa, qol hám ásbaplar dezyuqumli eritpeler menen juwıladı, kesel haywannıń tezegi, siydigi tazalanıp, arnawlı tereńge taslanadı, haywan turǵan orin dezinfeksiya etiledi.
Keselliklerdiń kelip shıǵıwınin’ aldın alıw, kesel haywanlardı emlew, insanlardı keselliklerden, tábiyattı pataslıqlardan saqlaw, mámleketimizge shetten juqpalı keselliklerdin’ keliwin aldın alıw veterinariya qánigeleriniń shıpakerlik minneti.
Veterinariya vrachi etikasi hám deontologiya máseleleri kórkem óner hámde estetik tárbiyalaw menen baylanıslı bolıp, onıń sotsial áhmiyeti ken’ bolıp tabıladı.
Haqıyqıy vrach óziniń kásiplik iskerligi menen g’ana shegaralanıp qalmastan, bálkim miynetsu’yiwshilik qásiyetin de ıyelewi kerek.
Vrach shaxsın ta’rbiyaliq-estetik tárbiyalaw onıń social qábiletin bayıtıw, jámiyettegi minnetine sotsial munasábeti vrachlar etikasi hám deontologiya qaǵıydaları hám normalarin orınlaw hámde qabıllawda járdemlesedi. Bunday tárbiyalaw uyg’inlasqan halda bolıwı veterinariya vrachi xizmetkerlerinin’ shaxsin tastıyıqlaytuǵın aktiv turmıslıq ornın belgilew hámde insannıń jámiyettegi eń zárúrli fizikalıq hám psixik tárepinen saw bolıp jetisiwinde óz nátiyjesin beredi.
Házirgi ilimiy-texnikalıq rawajlanıw sharayatında veterinariya vrachinin’ kásiplik iskerliginde moral-estetik jónelistiń ornı asıp atır. Bulardıń hámmesi vrachlardin’ estetik dúnyasına bólek áhmiyet beriliwi zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Veterinariyada hám kórkem ónerde de insannıń dúnyaǵa kóz qarasın hár túrlı quramalı sotsial-psixologiyalıq keshirmelersiz sa’wlelendirip bolmaydı.
Jámiyettiń spetsifik oshag'i sipatinda den sawlıqtı saqlaw túsinigi ilimpazlar hám ámeliyat xizmetkerlerinin’ sotsial kózqarasınan óz-ara medicinalıq hám gigienik baylanıslı bolıp, bul baylanıslılıq ta’rbiya hám kórkem óner, sonıń menen birge social pikirlew menen tuwrıdan-tuwri xarakterlenedi.
Bunday máseleler veterinariyanin’ etik hám estetikag’a tán óz-ara baylanıslılıǵı menen bahalanadi.
Veterinariya estetikasi predmeti kórkem ónerdiń psixofiziologikalıq ornın belgileydi.
Kórkem ónerdiń hayajonlantiruvchijag’dayda suwretleniwi insan ómiriniń ishki tu’tkisi bolıp, densawliqti saqlaw kózqarasınan insan mádeniyatınıń ayırım ta’repleri social máplerge biriktirilgen boladı. Bul qayǵılanıw sezimi, ra’ha’tleniw –ra’ha’tlenbew menen baylanıslı bolıp, ómirdiń erkin, dárejelenbegen psixofiziologikalıq tiykari esaplanadi.
Veterinariya-estetik bilimler qáliplesiwiniń áhmiyetli principi insan ómirine anıq jantasıw bolıp tabıladı. Hár bir shaxs áhmiyetli tájriybe ámeliyatı tariyxı, dúnya qarasi hám hayajonlanish qásiyetlerine iye esaplanadı. Insanlarǵa to’mendegishe individual hám psixostatik ayrıqshalıqlar tán: joqarı nerv iskerliginiń ha’r qıylı tipleri, arnawlı pikirlew hám seziw iskerligi. Bunday arnawlı hám tábiy ózgeshelikler insandı estetikjag’daylardi anıq sawlelendiriwlerine óz tásirin ko’rsatip normal turmisliq iskerlik aktivligin asırıwda óz nátiyjesin beredi.
Estetik ortalıq formasıdu’zilisi individke tereń psixofiziologikalıq tásir ko’rsatip, onıń sotsial xulqi, qatnasiq formaları, jámááttegi moral-psixologiyalıq klimat, yaǵnıy etik hám deontologik processler kiredi. Veterinariya estetikasi teoriyalıq hám ámeliy jolko’rsetiwde, eger tábiyiy hám sotsial-texnikalıq sharayatlardı úyreniw wazıypası shegaralanǵan bolsa, óz wazıypasın atqara almaslig’i múmkin. Texnikalıq ekspertiza hám ekologiya menen baylanisli jag’dayda veterinariya estetikasi tarawindag’i wazıypalardı orınlawda social estetik ideallarǵa tayanadi. Basqasha aytqanda estetikani úyreniwde keselliklerdi emlew hám aldın alıwda islep shıǵarıw hám ol menen baylanisli bolmaǵan hallarda sotsial qulq hám qatnasiq máselelerine áhmiyetli faktor sipatinda a’hmiyet beriledi.
Sonin’ ushin da vrach shaxsin estetikaliq ta’rbiyalawda onin’ ishki ha’m sirtqi sapaliq belgileri a’hmiyetli orin iyeleydi.
Ob'ektler yamasa ha’r qıylı jag’daylar menen bekkem erkin baylanislilig’i, estetik qatnasiqlar vrachlardin’ intuitiv izertlewleri, atap aytqanda quramalı klinikalıq hám psixologiyalıq jag’daylar, stereotip pikirlew, veterinariyada quramalı ha’mdeku’tilmegen waqıyalar haqqında ayrıqsha qararlar qabıllawında óz nátiyjesin beredi.
Insanlar ómirde ilimiy texnika jedellesiwi processinde ha’r qıylı modeller, simvollarg’a ko’binshe dus kelip, bir waqittin’ ózinde tiri real haqiyqatqaqarata tuwridan tuwri baylanısın úzedi.
Bunday beyimlik veterinariyada texnikalıq ásbap-úskenelerdiń har tárepleme ósiwi sebepli kózge taslanadı. Bunday hallarda vrach texnikanıń rawajlanıw ásirinde produktiv moral-estetik iskerlik ushın tayarlanbag’an boladı. Sonin’ ushın da wazıypa vrachti jańa sharayatta tiri janzatlar haqqindaǵı idroki, úyreniwi, tuwrıdan-tuwrı hám teris súwretlew, nusqasın orginalg’a salıstırǵanda salıstırıw sıyaqlı qábiletin qáliplestiriw belgili a’hmiyetke iye esaplanadı.
Házirgi dáwirde veterinariya iskerliginde ko’plegen qánigelikler bar, mısalı, elektron mikroskopiya, rentgendiagnostika hám laboratoriya tarawi qánigelikleri ayriqshalıǵı menen ajralıp turadı. Bunday tarawlardıń quramalılıǵı chalkash hám aniqsiz belgiler, simptomlardı anıqlaw, keselliktiń sırtqı kórinisi anıq hám jarqin súwretlewde kóriw emlewi ob'ekti bolıwı múmkin. Hár tárepleme hám qátesiz kóriw ushın tek ǵana kóriwdiń ózi g’ana emes, bálki kóriw arqali sawlelendiriw deetiw úlken kórkem óner bolıp tabıladı.
Vrach artist sipatinda jaqtılıq hám reńlerdi bir birinen ajıratıwshı, ulıwma pikirlew qa’biletine iye bolg’an, estetikasi rawajlanǵan gúzetiwshi bolıwı kerek. Estetik hám kóriw qa’bileti vrachtin’ kásiplik tájiriybesi arqalıǵana berilip qalmastan, bálkim suwretler ha’mde kórkem ko’rkemtaniwshiliq iskerligin produktiv idroki sebepli de kózge taslanadı.
Sonday qilip, san’atshunos sıyaqlı vrach ushın kóriw, seziw qásiyetlerin úyreniw zárúr bolıp tabıladı. Bunday hallarda ta’biyiy, kórkem óner sırların ózlestiriwde vrach óz iskerliginde veterinariya pánleriniń ayriqsha qásiyetlerin esapqa alıwǵa tuwrı keledi. Bul óz gezeginde keselliktiń aniq maqsetin biliwde áhmiyetli qural bolıp, vrachtin’ kásiplik ta’jriybesinin’ qáliplesiwinde ayrıqsha orın iyeleydi ha’mde vrachlar ushın tek g’ana estetik a’hmiyetke iye bolıpǵana qalmastan, bálkim etikalıq tárbiya quralı da esaplanadi. Estetik hám etik máseleler veterinariyada bóleklengen túrde ushiramaydi. Olar bir-biri menen organikalıq túrde bekkem baylanısqan bolıp tabıladı. Eger, bir tárepten, kórkem óner vrachti tárbiyalap g’ana qalmastan, bálkim óz wazıypasın jigerli túrde orınlawǵa jollasa, ekinshiden, ulıwma gumanistik qaǵıydalar hám vrachlardin’ etikasi veterinariya xızmetkerleri estetik ideallarına tuwrı keliwshi iskerliginiń garmonik túrde qáliplesiwinde óz sa’wlesin tabadı.