Инновация: фан, таълим, технология

 
O’SMIRLIK DAVRIDA O’ZINI-O’ZI NAZORAT QILISHNING
PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI 
 
Yo.M.Yusupova - Umumiy psixologiya kafedrasi katta o’qituvchisi. 
Andijon davlat universiteti 

Milliy istiqlol sharofati bilan jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ma’naviy 

yangilanishlar, birinchi navbatda yosh avlod ongiga ma’naviy-axloqiy an’analar, insonparvarlik 
va demokratiya qadriyatlarini singdirishga xizmat qilmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 
ta’kidlaganidek, ozod, har jihatdan barkamol, yuksak mas’uliyat va burch hissiga ega “...o’z haq-
huquqlarini taniydigan, o’z kuch va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan 
voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarni 
mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan shaxs, fuqarolarni voyaga yetkazish 
va hayotga yo’llash hozirgi muhim vazifalardandir”. 
Mustaqillik yillari mobaynida jamiyatda shunday ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhit, 
qadriyatlar yuzaga keldiki, ular odamlarning, ayniqsa, yosh avlodning o’zini o’zi anglash, o’zini 
o’zi nazorat qilish darajasiga va bu xususiyatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan ta’limga 
yangicha talablarni qo’ymoqda. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida I.A.Karimov 
ma’naviy boylik sifatida irodali insonlar borasida quyidagicha fikr yuritadilar: “Hayotda odam 
ba’zan o’zini yo’qotib qo’yadigan g’oyat murakkab muammolarga duch keladi, keskin 
vaziyatdan chiqishning iloji yo’qdek tuyuladigan holatlar mavjud. SHunday paytda ishda va 
hayotda, jamiyatda og’ir savdolarga duch kelganda kim o’zini yo’qotmasligi mumkin? 
O’ylaymanki, birinchi navbatda, o’z kuchiga ishongan, ruhiy dunyosi, ma’naviy olami baquvvat 
bo’lgan odamgina bunday vaziyatdan yorug’ yuz bilan chiqa oladi. Ma’naviy boylik shunday 
paytda odamga katta kuch va madad beradi”[1]. 
Demak, insonning ma’naviyati yuksalishi bilan uning irodasi ham kuchayib 
mustahkamlana boradi, desak yanglishmagan bo’lamiz. Zero, iroda – shaxsning ongli 
harakatlarida, o’zini tuta bilishida ifodalanadigan, ayniqa, maqsadga erishish yo’lida 
uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishida namoyon bo’ladigan ixtiyoriy 
faolligidir. Darhaqiqat, inson kamolotida ko’plab shaxs sifatlari qatorida irodaviy xususiyatlar 

---

54 
ham asosiy, muhim o’rinni egallaydi. Jumladan, shaxs o’zini o’zi anglash bilan birga o’zini o’zi 
boshqarish imkoniyatiga ham ega bo’ladi va shu orqali unda o’zining hulq-atvor, xatti-
harakatlarini nazorat qilish qobiliyati tarkib topadi. 
O’zini o’zi nazorat qilish bu – o’zining hayotiy kuchini yuqori darajada anglash va ijodiy 
qo’llashdan iborat shaxs xususiyatidir.O’zini o’zi nazorat qilish – shaxsning jismoniy hamda 
ruhiy faoliyatini o’zi ongli ravishda nazorat qilib turishidan iborat ijobiy sifat bo’lib, uning bir 
qancha turlari mavjud. Sensor o’zini o’zi nazorat qilish idrok faoliyatini nazorat qilish bilan 
belgilanadi. Sensomotor o’zini o’zi nazorat qilish idrok bilan harakatlarning birgalikdagi 
faoliyatini nazorat qilish, o’zini o’zi nazorat qilish malakalarining tarkib topishida, harakatdagi 
xatolarni kuzatishda yaqqol namoyon bo’ladi. Salbiy fikr va tartibsiz his-tuyg’ular hayotiy 
quvvat kuchini kamaytiradi va bo’shashtirib toliqtiradi. O’zini o’zi nazorat qilish shaxs 
fikrlaridagi salbiy jihatlarni ijobiy, ijodiy va konstruktiv tomonga aylantiradi, hayotiy energiyani 
(kuchni) oshiradi, natijada shaxs ichki kuchining o’sishiga zamin yaratiladi.O’ziga bo’lgan 
ishonchsizlik yoki haddan tashqari ishonch shaxsdagi harakatsizlik va bo’shashganlikka 
yenglashtiriladi. SHaxs kuchining rivojlanishi, avvalo, undagi o’ziga ishonch, yetarli arajadagi 
qat’iylik va intilishda ko’rinib, uning birinchi qadamni tashlashi orqali hamma narsaga erishish 
mumkinligiga ishonchi ortadi. O’zini o’zi nazorat qilish deganda insonning ongli ravishda o’z 
xulq-atvorini, fikrlari va hissiyotlarini boshqarishi hamda rejalashtirishi nazarda tutiladi.O’zini 
o’zi nazorat qilish xususiyati o’smirlik davrida mahalliy muhitda tadqiq etilmaganligi sababli 
mazkur davrda o’zini o’zi nazorat qilishning namoyon bo’lishi qaysi jabhalar bilan bog’liqligini 
o’rganish dolzarb muammo hisoblanadi. O’smirlik davri o’z-o’ziga munosabatlar bilan bog’liq 
shaxs xususiyatlarining shakllanishi uchun ayniqsa qulayligini e’tiborga oladigan bo’lsak, 
o’smirlarda o’zini o’zi nazorat qilishdek o’z-o’ziga munosabatning rivojlanishiga xos 
qonuniyatlarni o’rganish nechog’liq dolzarb ekaniga amin bo’lamiz 
O’zini-o’zi nazorat qilishni amalga oshirishni individual o’ziga xosligi masalasi unchalik 
ko’p o’rganilmagan ishlar qatoriga kiradi. O’zini-o’zi nazorat qilishning individual farqlari 
asosida yotuvchi omillar sirasiga oliy nerv faoliyatining tipologik o’ziga xosligi ta’limda o’quv 
ko’nikmalari va o’zini-o’zi nazorat qilishni ijro etish kabilarni aytib o’tadi. Bu davrdagi o’zini-
o’zi nazorat qilishning yetarli darajada rivojlanmaganligi o’smirlarning yoshga doir o’ziga 
xosligi bilan belgilanmaydi balki o’qituvchilar va maktab tomonidan o’quvchilarning o’zini-o’zi 
nazorat qilishni amalga oshirilishini tizimli va uzluksiz talabchanlikni yo’qligi bilan 
tushuntiriladi. 
O’zini-o’zi nazorat qilishda ustanovka, o’quv faoliyatida bajarilayotgan muvofiqlashgan 
namunaning mavjudligi, shuningdek o’zaro munosabat jarayonini amalga oshirish malakasi 
ularning barchasi o’rta maktab yoshidagi o’quvchilarda o’zini-o’zi nazorat nazorat qilishning 
shakllanishi asosiy sharti sifatida o’z ahamiyatini saqlaydi. Biroq o’smirlarda o’zini-o’zi nazorat 
qilish sohasida bir qator o’zgarishlar paydo. O’smirlik davrida organizmning intensiv rivojlanishi 
ro’y beradi, miya tuzilishining morfofunktsional yetilishi va shuningdek peshona qismining 
qatlami rivojlanishi, asosan harakat tizimining shakllanishi yakunlanadi. Shu davr bilan o’zini –
o’zi nazorat qilishning rivojlanishi o’ziga xos yo’nalishga bog’liq bo’ladi.
1. 
Birinchidan, o’quvchilar tomonidan o’zini-o’zi nazorat qilishning o’quv faoliyati sifatini 
ko’tarilishiga yordam beradigan omil sifatida ahamiyatliligini kuzatish tushuniladi.
2. Ikkinchidan harakatlarning va o’zini-o’zi nazorat qilishning birlashuvchi ro’y beradi va ular 
o’quv faoliyatiga uning ajralmas qismi sifatida tabiiy ravshda kirib boradi.
O’smirlik davri oxirida o’zini-o’zi nazorat qilish umumlashgan va qisqargan aqliy 
faoliyatga aylanadi. O’zini-o’zi nazorat qilishga zarur bo’lgan fikrlash operatsiyalari qisqargan 
shaklda chiqa boshlaydi, biroq o’zini nazorat qilish anglangan va asoslangan bo’lib boradi, agar 
o’quvchi o’quv faoliyatida ma’lum qiyinchiliklarga duch kelsa va shunga bog’liq ravishda 
bajarilayotgan vazifani to’g’riligiga ishonchsizlik hissini kechira boshlaydi. O’smirlik yoshining 
yana bir o’ziga xosligi shundaki, o’quvchilar faoliyatining ma’lum vaqt oralig’idagi va yakuniy 
natijalarini nazorat qilish bilan bir qatorda dastlabki o’zini-o’zi nazorat qilishga murojaat 
qiladilar. Uning yordamida ular faoliyatning maqsadini aniqlashga harakat qiladilar, harakat 

---

55 
rejasini belgilaydilar, rejalashtirilayotgan ishlarining natijalarini korrektsiyasini amalga 
oshiradilar. 
O’smirlarda o’zini-o’zi nazorat qilishdan haqiqiy o’zini-o’zi nazorat qilishni to’liq ijro 
etilishiga o’tiladi. Boshqacha aytganda avvalgilarni esdan chiqarmaslik, yodda olib qolish, 
keyinroq esa to’g’ri yodda olib qolish bilan bog’liq xavotir yuzaga keladi. O’qitishning dastlabki 
bosqichlarida o’zini-o’zi nazorat qilishning dastlabki va namunaviy turlari umuman kuzatilmaydi 
yoki rasmiy xususiyatga ega bo’ladi. Kasbiy ta’limni boshlang’ich bosqichida o’quvchilarning 
o’zini-o’zi nazorat qilishning kamligi ularning predmetning doimiy o’zgarishlarini tizimli 
kuzatish imkonini beruvchi o’zini-o’zi nazorat qilishning rolini vosita sifatida yetarli 
tushunmasliklaridan guvohlik beradi. O’zini-o’zi nazorat qilishning samaradorligini oshirilishini 
N.I.Kuvshinov quyidagilarda ko’radi: maqsadlarin maksimal aniq shakllantirish,topshiriqlarni 
bajarish usullari va ketma-ketligi, o’quvchi tomonidan o’zini-o’zi nazorat qilish asosida 
harakatning nazorat o’lchov ko’nikmalari va o’zini harakatlarini boshqarish usullarini ishlab 
chiqarishga yo’naltirilgan mashqlarning bajarilishi, o’quvchilarning oddiy mashqlardan 
murakkab kompleks topshiriqlarga muvaffaqiyatli o’tishini belgilaydigan metodik usullarni 
maxsus ishlab chiqish va boshqalar. 
O’smirlarning muvofiqligi o’qitishning muhim sharti bo’lib, ular tomonidan o’zini-o’zi 
nazorat qilishning faoliyatidagi ahamiyati va o’zini anglash shuningdek ular tomonidan 
o’zlarining xatti-harakatlarini nazorat qilish va boshqarishga xizmat qiladigan belgi signallarni 
o’zlashtirish hisoblanadi. SHu orqali o’zini-o’zi nazorat qilishning shakllanish dinamikasi 
ochiladi. O’qitishning birinchi bosqichlarida o’zini-o’zi nazorat qilish o’quvchilar uchun ish 
natijalarini tekshirishga qaratilgan mustaqil faoliyat sifatida chiqadi. Vaqti bilan murakkabroq 
ko’rinishdagi o’zini-o’zi nazorat qilish shakllanadi, u faoliyat jarayoni bilan uyg’unlasha 
boshlaydi va ish harakatlarini boshqarishda etalon rolini bajaradigan muskul harkat sezgi 
obrazlari asosida amalga oshiriladi. O’zini-o’zi nazorat qilishni samaradorligi o’quvchilarning 
o’z ishini tekshirishda amal qilish kerak bo’ladigan o’zini-o’zi nazorat qilish usullari va signal 
belgilarini o’zlashtirganligining turli tumanligiga bog’liq bo’ladi. 
O’smirning fikrlash imkoniyatlarini rivojlanishi va takomillashuvi o’zining xulq-atvorini 
yanada ko’proq ixtiyoriy tashkil qilishda aks etadi. O’zini-o’zi nazorat qilishning dastlabki 
prognozlash imkoniyatiga tayanadigan ixtiyoriylik bu yosh davrida o’quv faoliyatining asosiy 
yangidan tashkillanishi hisoblanadi. O’smirlarda irodaviy harakat ham yanada anglangan bo’lib 
boradi. O’smirlik davrida axloq sohasida yangi o’ziga xosliklar ko’rinadi. O’smirlar ijtimoiy 
xulq-atvor normalari va odamlarning bir-birlari bilan o’zaro munosabatlari bilan bog’liq 
masalalarga ko’proq e’tibor qila boshlaydilar; o’zlarining xulq-atvorini boshqarishda esa ma’lum 
darajada tasodifiy ta’sirlarga chidamli mustaqil axloqiy qarashlar, mushoxadalar va baholarga 
amal qiladilar. Umuman olganda bu davrda javobgarlik shaxsning axloqiy sifati va o’smirning 
o’z xatti-harakatlarini nazorat qilish qobiliyati sifatida o’zaro aloqasi aniq ko’rina boshlaydi. 
O’smirlarning axloq normalariga munosabati kichik maktab yoshi o’quvchilarinikiga nisbatan
boshqacha ko’rinishga ega. O’smirlar uchun axloq normalari har doim ham buzib bo’lmas emas,
ular tomonidan o’zlarining obro’larini va kattalar bilan o’zaro munosabatlarda ma’lum 
huquqlarini himoya qilish uchun me’yorlar buziladi. 
L.V.Domenskaya, o’smirlarda xulq-atvorni o’zini-o’zi nazorat qilishning 3ta darajasini 
ko’rsatadi: yuqori, o’rta va past. Ular o’smirlar tomonidan o’zini-o’zi nazorat qilishni zarurligini 
anglanganligining chuqurligi va uni amalga oshirish usullarini egallanganlik darajasiga ko’ra 
farqlanadi.
Xulosa kilib aytganda, shaxsda o’zini-o’zi tarbiyalash muhim ahamiyat kasb eta 
boshlaydi, unda qo’yilgan maqsadlarga erishishda o’zini-o’zi nazorat qilishni rolini tushunish va 
shuningdek odamning o’zida o’zini-o’zi nazorat qilishning zarur mexanizmlarini shakllantirishga
hoxishi va bilimi aks etadi. O’zini-o’zi tarbiyalash deganda hozirgi va kelajakda mahsuldor 
faoliyat uchun zarur bo’lgan shaxs o’zida yangi sifatlarni takomillashtirishi yoki shakllantirish 
maqsadida o’z ustida ongli, to’laqonli, tizimli ishlash tushuniladi. O’zini-o’zi tarbiyalash odam 
o’zidagi mavjud sifatlarini tahlil qilib va baholay olsa, ularning to’g’riligini jamoat tomonidan 

---

56 
va o’zi band bo’lgan yoki intilayotgan faoliyati qo’yayotgan talablar asosida to’g’riligini 
tekshirsagina amalga oshadi. SHunday qilib, o’zini-o’zi tarbiyalash jarayonida zarur 
imkoniyatlardan biri o’zini-o’zi nazorat qilishdir. O’z shaxsini o’zini-o’zi tarbiyalash vositasida
shakllantirish ushbu yosh davrining yangi va printsipial muhim tomoni hisoblanadi.