Inflatsiyaning maqsadli siyosati Kirish

1-jadval

Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) ga a’zo mamlakatlarda inflatsiyaning o‘rtacha sur’atlari

	Targetlash siyosatigacha		Targetlash siyosatidan so'ng
	O'rtacha	O'rtacha og'ish	O'rtacha	O'rtacha og'ish
Inflatsiyani targetlash siyosatini qo'llayotgan 10 ta davlat	9,21	7,22	3,22	2,03
Inflatsiyani targetlash siyosatini qo'llamaydigan 16 ta davlat	7,72	5,09	5,22	2,73

Manba: “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy eletron jurnali

Yuqoridagi ma’lumotlarga ko‘ra, shuni aytish mumkinki, inflatsiyani targetlash rejimini qo‘llaydigan iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zo mamlakatlarda inflatsiyani o‘rtacha yillik sur’atlari 9.21 %ni tashkil qilgan bo‘lsa, inflatsiyani targetlash siyosatini qo‘llay boshlaganlaridan so‘ng ushbu ko‘rsatkich sezilarli darajada kamayganligini, ya’ni 3.22% ni tashkil qilayotganini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida amaliyotga joriy qilingan rejimni naqadar samarali ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, tahlil natijasida inflatsiyani targetlash rejimini qo‘llamaydigan davlatlarda ham inflatsiya yillik sur’atlari kamayib borish tendentsiyasiga ega bo‘lgan. Bu ko‘rsatkich 1990 yillarda 7.72% ni tashkil qilgan bo‘lsa, bugungi kunda ushbu ko‘rsatkich darajasi 5.22% gacha tushgan. Lekin, kamayish darajasidagi farq inflatsiyani targetlash rejimni qo‘llayotgan davlatlar inflatsiya sur’atlaridagi kabi katta emas.

Inflatsiyani targetlash o‘z ichiga uch bosqichni oladi:

• 
  Maqsadni tanlash va uni aniqlab olish;
  
• 
  Maqsadga erishish uchun barcha kuch va e’tiborni olib borilayotgan
  
• 
  siyosatga safarbar etish;
  
• 
  Natijani nazorat qilish va unga mas’ul bo‘lish.
  
• 
  Ushbu instrumentni amaliyotga qo‘llash natijasida targetlash monetar
  
• 
  siyosatning uchta asosiy aspektiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi:
  
• 
  Chegaraviylik;
  
• 
  Maqsadlik;
  
• 
  Ishontiruvchanlik.
  

Amaliyotda inflyatsion targetlash ikki asosiy xarakterga yega. Aynan mana shu ikki asosiy xarakter inflatsiyani targetlashni bosha pul – kredit siyosati rejimlaridan ajratib turadi.

1. Markaziy bank narxlar barqarorligiga erishish borasida qaror qabul qiladi va unga amal qilishi majburiydir. Narxlar barqarorligi inflatsiya bo‘yicha ko‘rsatilgan miqdoriy ko‘rsatkichlarga yerishish borasidagi zaruriyatga aylanib qoladi. Belgilangan yo‘nalish aniq bir daraja (nuqtaviy ahamiyat) bo‘lishi bilan birga yillik inflatsiya uchun ma’lum bir oraliq ham bo‘lishi mumkin. Inflatsiya bo‘yicha nuqtaviy maqsadli ko‘rsatkichlarni belgilab olish pul – kredit siyosatining eng birinchi va asosiy maqsadi narxlar barqarorligi kekanligini ko‘rsatadi.

2. Pul – kredit siyosatining asosiy maqsadlari bo‘lib, ma’lum vaqt oralig‘ida inflatsiyani bashorat qilish hizmat qiladi. Ushbu sababga ko‘ra inflatsiyani targetlashni bazan “Inflatsiya bashoratlarini targetlash” deb ham yuritiladi. Qisqa muddatli davrda inflatsiya narxlar va ish haqi bo‘yicha tuzilgan shartnomalarga ko‘ra belgilanganligi sababli pul – kredit siyosati kutilayotgan kelajakdagi inflatsiyaga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Yuqorida ko‘rsatilgan inflatsiyaning ikki asosiy xarakteristikasiga ko‘ra nima sababdan AQSh Federal Zaxira Tizimi ham, Yevropa Markaziy Banki ham inflatsiyani targetlash rejimini to‘laqonli o‘z amaliyotida qo‘llamasligi aniq bo‘ladi. Birinchi holatda, AQSH Federal Zaxira Tizimi inflatsiya bo‘yicha miqdoriy aniqlangan maqsadlarni belgilab oladi xolos. Yevropa Markaziy banki esa asosiy e’tiborini M3 pul agregatining o‘sishini nazorat qilishga qaratar edi. Lekin, so‘ngi yillardagi iqtisodiyotda bo‘lib o‘tayotgan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda ko‘prqo e’tibor inflatsiyani targntirlash rejimiga aratilmoda. IT rejimini o‘llashda uni mas’uliyat jihatdan va ushbu rejimning yegiluvchanligi jiatidan bir necha gurularga ajratish mumkin.

“Qat’iy targetlash” (strict targeting) deganda inflatsiyani maqsadli ko‘rsatkichlarini qat’iy belgilab olish tushuniladi. Bunda pul – kredit siyosatining eng asosiy va aniq maqsadi mana shu belgilangan miqdoriy ko‘rsatkichlarga erishish hhisoblanadi. “Egiluvchan targetlash” (Flexible targeting) da esa miqdoriy yo‘nalish ma’lum chegaralar oralig‘ida harakatlanadi. Bu o‘z o‘rnida qancha yumshoq majburiyat hhisoblanadi. Inflyatsion targetlash rejimini klassifikastiya qilish borasida XVF iqtisodchilari Alina Karar va Mark Stounlarning bergan ta’riflari inflatsiyani targetlash rejimiga yanada aniqlik kiritadi. Ularning klassifikastiyasiga ko‘ra inflatsiyani targetlash uchga bo‘linadi:

• 
  To‘liq inflatsiyani targetlash rejimi (full-fledged inflation targeting)
  

• 
  Eklektik inflatsiyani targetlash rejimi (eclecticinflation targeting)
  
• 
  Yengillashtirilgan inflatsiyani targetlash rejimi (inflation targeting ligt)
  

To‘liq inflatsiyani targetlashni qo‘llaydigan mamlakatlarda bozor ishtirokchilari unga juda ishonch bildiradilar. Inflatsiya darajalari aniq belgilanadi va unga qat’iy amal qilinadi. Natijada Markaziy bank ham qo‘yilgan maqsadga erishish borasida juda katta mas’uliyatga ega bo‘ladi va uni amalga oshiradi. To‘liq inflatsiyani targetlash rejimini ilk bor Yangi Zelandiya qo‘llay boshlagan. Bugungi kunga kelib esa, to‘liq inflatsiyani targetlash rejimini faqatgina Braziliya, Kanada, Chexiya, Norvegiya, Polsha, Shvetsiya, Buyuk Britaniya, Janubiy Afrika kabi davlatlar qo‘llashadi. Inflatsiyani targetlash qonunlariga binoan to‘liq inflatsiyani targetlash rejimida maqsadli yo‘nalish oralig‘i juda ham tor bo‘lib, bu ko‘rsatkich 0-3% oralig‘ida deb belgilangan.

Eklektik inflatsiyani targetlash rejimi inflatsiyani ma’lum darajada past sur’atlarda ushlab turishga imkon beradi. Lekin, eklektik inflatsiyani targetlash rejimida maqsadli darajaga erishish borasidagi aniqlik to‘li inflatsiyani targetlash rejimiga qaraganda pastroq bo‘ladi. Eklektik inflatsiyani targetlash rejimini ko‘proq yuqori moliyaviy barqarorlikga ega bo‘lgan mamlakatlarda qo‘llash mumkin. Bu esa o‘z o‘rnida boshqa iqtisodiy o‘sish, to‘lov balansi, bandlik kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni ham barqaror ushlab turishga yordam beradi. Eklektik inflatsiyani targetlash rejimini 20 dan oshiq mamlakatlar amaliyotda qo‘llamoda, ular qatoriga Indoneziya, Ruminiya, Singapur, Slovakiya, Shveytsariya, Yaponiya va boshalar. Yengillashtirilgan inflatsiyani targetlash rejimi o‘tish rejimi sifatida am o‘llaniladi. Ko‘p ollarda inflatsiyani targetlash rejiminng bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda tuzilmaviy iqtisodiy islohotlar davrida qo‘llaniladi.

Yengillashtirilgan inflatsiyani targetlash rejimining afzalligi shundaki, belgilangan maqsadli yo‘nalish oralig‘i juda ham keng bo‘ladi va unga erishish majburiy hisoblanmaydi. Markaziy bank tomonidan unga erishish borasidagi siyosati anqiligi juda ham past bo‘ladi, shuningdek, unga bo‘lgan ishonch darajasi ham past bo‘ladi.

Nazariy jihatdan yondashganda inflatsiyani targetlash rejimini pul-kredit siyosati doirasida qaror qabul qilish borasida qo‘llaniladigan model sifatida ta’riflash maqul bo‘ldi. Inflyatsion maqsadga erishish Markaziy bank pul-kredit siyosatining qonunlariga binoan ish yuritadi. Ushbu qonun o‘zida o‘ziga xos formulani aks ettiradi, ya’ni pul – kredit siyosati indtrumenti (foiz stavkasi yoki pul agregati) ba’zan YaIM GEPini hisobga olgan holda inflatsiyani o‘zgarishiga javob qaytaradi. Eng mashhur qonunlar qatoriga “Teylor qonuni” va “Xenderson-MakKibbin qonuni” kiradi. Ushbu qonunlar instrumentlari bo‘lib, foiz stavkasi hizmat qiladi. Shuningdek, “MakKallama qonuni” ham mavjud bo‘lib, uning instrumenti pul bazasi hisoblanadi. Inflatsiya bashoratlari maqsadli ko‘rsatkichdan og‘ishni boshlaganda Markaziy bank ham foiz stavkalarini o‘zgartira boshlaydi. Bunday pul – kredit siyosatining qonuniyati G. Rudebush va L.Svensson tomonidan “Inflyatsion bashorat asosidagi qonuniyati” deb nom olgan. Shu kabi qonuniyat o‘z aksini Yangi Zelandiya, Kanada va Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda topgan.

Inflatsiyani targetlash analitik model orqali izohlanadi va o‘zida ikkita tarkibiy qismni ifodalaydi. Birinchi tarkibiy qism – bu mamlakat iqtisodiyotini qanday harakat qilayotgani va unga pul – kredit siyosati qanday ta’sir qilishini ko‘rsatib beradi. Ikkinchi tarkibiy qism Markaziy bankning so‘ngi masadlarini aks ettiradi (maqsadli funktsiya). Iqtisod submodeliga ko‘ra Markaziy bank YaIMga o‘z ta’sirini o‘tkaza oladi, ya’ni pul-kredit siyosati instrumentlarining o‘zgartirilishi (masalan, qayta moliyalash stavkasining o‘zgarishi) ma’lum muddatlardan so‘ng YaIMga ta’sir ko‘rsata boshlaydi. YaIMning o‘zgarishi esa, o‘z o‘rnida inflatsiyaga ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, foiz stavkalarining o‘zgarishi yalpi talab va yalpi taklifni o‘zgartira qoladi va ma’lum muddatdan so‘ng inflatsiyaning o‘zgarishiga olib keladi. Ushbu o‘tgan ma’lum muddat pul – kredti siyosatining “nazorat gorizonti” yoki “nazorat muddati” deb nomlanadi. “Nazorat gorizonti” modeli ekzogen o‘zgaruvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Amaliyotda “Nazorat muddati” modeli 1-2 yilni tashkil iladi. Analitik modelning ikkinchi tarkibiy qismi Markaziy bankning maqsadli fukntsiyasidir. U ikki yo‘nalishga ega. Birinchidan, Markaziy bank inflatsiyani belgilangan ma’lum daraja atrofida barqarorlashtirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank iqtisodiy o‘sishni ham belgilangan eng maksimal o‘sish ko‘rsatkichida atrofida barqarorlashtirishi ham mumkin. Inflatsiyani targetlash “qat’iy rejim”dan “egiluvchan rejim”ga o‘tib o‘zgarib turishi ham mumkin.

Oddiy analitik modelga asoslanib, Markaziy bank ma’lum hattiharakatlarga asoslanadi. Foiz satvkasi shunday darajada belgilanadiki, inflyatsion GEP va YaIM GEP darajalari iloji boricha kam bo‘lishi lozim. Shuningdek, maqsadli funktsiyaga mos ravishda jamiyat yo‘otishlari xam minimallashtiriladi. Foiz stavkalarining o‘zgarishi ma’lum muddatdan so‘ng inflatsiyaga ta’sir ko‘rsatar ekan, Markaziy bank inflatsiyani bashorat qilishni ham inobatga olishi lozim. Markaziy bank foiz stavkalarini shunday darajada belgilaydiki, inflatsiyani bashorat qilingan darajalari maqsadli darajalarga yaqinroq bo‘lishi lozim. Bu narsa o‘z o‘rnida YaIM uchun ham qo‘llaniladi. Inflatsiyani bashorat ilish pul – kredit siyosatining orqali maqsadi sifatida qaralishi ham mumkin. Shuning uchun ham ko‘p hollarda inflatsiyani targetlash emas, balki inflyatsion bashoratni targetlash haqida gapiriladi.

Markaziy bank tomonidan o‘rnatiladigan foiz stavkalari inflatsiya va YaIMdan funktsiya sifatida qaraladi. Shuning uchun ham foiz stavkasini o‘rnatish jarayonini Markaziy bankning qaytma reaktsiya funtsiyasi deb nomlashadi. Bu funktsiya Markaziy bankni kuzatilayotgan o‘zgaruvchilarining kutilayotgan o‘zgarishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini bildiradi.