Industrial iqtisodiyot

 
8.3.Real sektorda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, uning shakllari va 
ko’rsatkichlari. 
 
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish (frans. - specialisatian, lotincha specialis 
- ayrim, maxsus) - ijtimoiy mehnat taqsimotining shakli. Ishlab chiqarishni 
ixtisoslashtirish xilma-xil mahsulotlarni, ularni ishlab chiqarishning turli 
bosqichlarini bir biridan ajralib chiqishi tufayli yangidan yangi ko’pgina ishlab 
chiqarish sohalarining vujudga kelish jarayonidir. 
Tarixiy taraqqiyot jarayonida qishloq xo’jaligi, sanoat, qurilish va boshqa 
har xil ishlab chiqarishlar mustaqil soha bo’lib ajralib chiqqan. Bu sohalarning o’z 
ichida ham ajralib chiqish sodir bo’lishi natijasida biron alomatiga ko’ra bir-biriga 
yaqin korxonalarni birlashtiruvchi ixtisoslashgan tarmoq vujudga kelgan. 
Alohida ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar bir xil yoki bir turli mahsulot 
ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga erishganlar hamda maxsus, o’ziga xos 
texnologiya jarayoni va ixtisoslashgan kadrlar bilan ajralib turgan va turishi 
mumkin. 
Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirishning eng birinchi va elementar shakli 
sanoatning boshlang’ich shakli bo’lmish hunarmandchilik bilan birga vujudga 
keldi. Mehnat taqsimoti asosida rivojlanayotgan tovar xo’jaligi ishlab 
chiqarishning universalizmini emirib tashladi. 
Korxonalarning ixtisoslashuvi - ularda mukammalroq texnika va 
texnologiya, mehnatni tashkil etishning ilg’or usullarini qo’llashni 
engillashtiruvchi turdosh mahsulot ishlab chiqarishni mujassamlashtirish 
jarayonidir. 
Ixtisoslashtirish jarayonining taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarishning o’sishi, 
ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan belgilanadi. Ixtisoslashtirish, o’z 

---

navbatida, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojalanishiiga yordam beradi. Ishlab 
chiqarish vositalari va ish kuchining juda keng miqyosda birlashtirilishi hozir 
iqtisodiy zaruriyat bo’lib koldi. Hozirgi zamon texnika taraqqiyotining muhim 
omillari - elektronizatsiyalash, kompleks avtomatlashtirish, yangi materiallarni 
yaratish va joriy etish, ilg’or texnologiyalarni, jumladan, bio-nano texnologiyalarni 
vujudga keltirish ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish bilan bevosita bog’liqdir. 
Sanoatda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish jarayonining quyidagi shakllari 
keng tus olgan: 
-birinchi, eng oddiy va keng tarqalgan shaklli buyumlar bo’yicha 
ixtisoslashtirish. Uning bunday shakli korxonalarni texnologik jihatdan bir-biriga 
o’xshash bo’lgan va cheklangan miqdordagi mahsulot turlarini ishlab 
chiqarishga moslashtirishdan iborat; 
-ikkinchi, detalli ixtisoslashtirish, ya’ni buyum yoki mahsulotning bir qismini, 
o’zel detalini (masalan, motor, reduktor, karbyurator, porshen, gilza, ko’zov, bunker 
va x.k.larni) ishlab chiqarish; 
-uchinchi, texnologik ixtisoslashtirish. Bu ixtisoslashtirishning eng oliy shakli 
bo’lib, mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining ma’lum operatsiyalarini 
bajarishni o’zida mujassamlashtiradi. Korxonalarda ishlab chiqariladigan mahsulot 
turlarining 
kengayishi 
ixtisoslashishning 
doimo 
rivojlanishi 
va 
mukammallashuvining zarurligini ifodalaydi. Masalan, mashinasozlikda 
buyumlar bo’yicha ixtisoslashish - ma’lum ishlab chiqarish tarmoqlari yoki ish 
turlari uchun mashinalar ishlab chiqarishning mujassamlashuvi yo’nalishida 
rivojlanmoqda. Bunday ixtisoslashish konstruktorlarga ayrim tarmoqlarda 
mashinalarning ishlash sharoitlarini chuqurroq o’rganish hamda mukammalroq 
texnika yaratish imkonini kengaytiradi. Bir korxona miqiyosida 
tugallangan holatda mahsulot ishlab chiqarishning tashkil etilishi unga doimo 
xizmat qilib, zarur qismlarni yetkazib beruvchi ixtisoslashgan korxonalar tashkil 
etilishini taqozo etadi. 
Qismlar yoki mahsulot bo’laklarini ishlab chiqarish bo’yicha korxona va 
tarmoqlarga sharikopodshipniklar, porshen ishlab chiqaruvchi zavodlar, 
karbyurator zavodi, reduktor, asbob-anjomlar, quyma, ehtiyot qismlar, televizor 
transformatorlari, televizorga futlyarlar, kondensatorlar, yuqori bosimli nasoslar, 
divan-krovatlar uchun oyoqlar va boshqalarni ishlab chiqarish misol bo’la oladi. 
Masalan, sharikodshipniklar, porshenlar, reduktorlar, motorlar va boshqalar 
tayyorlaydigan turli jarayonlarga tashkiliy jihatdan bo’linishi mumkin.