Industrial iqtisodiyot

12.4. Sanoat tarmoqlarida material resurslarini tejashning asosiy 
yo’nalishlari va zaxiralari. 
Ijtimoiy ishlab chiqarish va uning asosiy bo’g’ini bo’lgan korxona 
faoliyatining samaradorligini oshirishda moddiy resurslardan oqilona foydalanish 
alohida ahamiyat kasb etadi. Moddiy resurslardan foydalanishning juda ko’p yo’llari 
mavjud bo’lib, ularga quyidagilar kiradi: 
1.
Moddiy resurslardan kompleks (har taraflama) foydalanish; 
2.
CHiqindilardan yoki ikkilamchi xomashyo va materiallardan foydalanish. 
Xomashyo va boshqa aylanma fondlardan foydalanishni yaxshilash uchun 
dastavval fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish kerak. Eski texnikani yangi 
texnika bilan almashtirish, ayniqsa, hozirgi zamonda rivojlangan xorijiy 
mamlakatlar texnologiyasini joriy etish zarur. Bu borada hozirgi paytda 
respublikada anchagina ishlar amalga oshirilmoqda. Rossiya, Olmoniya, AQSH, 
Yaponiya, Frantsiya, Janubiy Koreya, Turkiya, Italiya va boshqa bir qator davlatlar 
bilan 
hamkorlikda 
sanoat 
korxonalari 
texnik 
va 
texnologik 
jihatdan 
yaxshilanmoqda. Korxonalarda ishlab chiqarish jarayonini kompьyuterlashtirish 
kuchaymoqda. Ba’zi bir mashina-mexanizmlar modernizatsiya qilinmoqda. Ishlab 
chiqarish jarayonlari takomillashmoqda. Bu esa korxonalarda ishlovchilarning 
malakasini oshishiga ta’sir ko’rsatmoqda, oqibatda har bir mahsulot birligiga 
sarflanayotgan mehnat buyumi kamaymoqda. Xomashyo, yoqilg’i, energetika 
resurslari, ya’ni aylanma fondlarning yaxshi ishlatilishi tufayli katta samara olish 
borasida faqat texnikaviy omillargina katta o’rin tutmasdan, ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar ham yetarli rol o’ynaydi. 
Aylanma fondlardan samarali foydalanishda xo’jalik mexanizmining 
ahamiyati katta. Xususan, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash, xo’jalik 
hisobini yuritish, boshqarish, moddiy va ma’naviy rag’batlantirish kabi xo’jalik 
mexanizmining elementlari ham ta’sir ko’rsatadi. Aylanma fondlardan oqilona 
foydalanish uchun raqobatni joriy etish kerak. Raqobat esa mahsulotni eng sifatli, 
eng arzon va ko’plab ishlab chiqarish vositasidir. Raqobat bo’lishi uchun bir xil 
mahsulotni ishlab chiqaradigan korxonalar soni ko’p bo’lishi kerak. 
Aylanma fondlardan rejaviy foydalanishni tashkil qilishda ularning ayrim 
turlarini mahsulot birligiga sarf etishni ilmiy asosda normallashtirish katta ahamiyat 
kasb etadi. Bu ishni bajarish ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, ishlab 
chiqarishning rentabelligini oshirish, moddiy texnika ta’minotini tashkil etish, 
texnika va texnologiyani takomillashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Barcha 
normalar ilmiy jihatdan asoslangan va o’zlarining xususiyatlari bo’yicha ilg’or davr 
talabiga javob beradigan bo’lishlar zarur. 

---

Moddiy resurslarni sarflash normalari turlicha bo’lishi mumkin: 
1.
Foydalanish muddatiga normalar, a) istiqbolli; b) yillik va operativ 
normalar. 
2.
Qo’llanish miqyosi bo’yicha normalar ikki xil: shaxsiy normalar va 
rasmiylashgan normalar bo’ladi. 
3.
Normallashtirilayotgan mablag’ning detallashtirish darajasi: tayyor 
mahsulot yoki uning ayrim qismlari bo’yicha ajratilishi mumkin. 
4.
Materiallarni detallashtirish bo’yicha yig’ma normalar, yiriklashgan 
normalar bo’lishi mumkin. 
5.
Moddiy resurslarni to’g’ri, oqilona sarflashni normallashtirish uchun 
ularning tarkibini belgilash katta ahamiyatga ega. 
Normalar tarkibida quyidagilar e’tiborga olinadi: 
- mahsulot birligiga sarflanadigan foydali xomashyo va materiallarning 
miqdori. 
- zaruriy texnik chiqindi va boshqalar. Masalan, kiyim tikish jarayonida 
qiyqimlar chiqadi. Normalar tajriba, laboratoriya, texnikaviy, analitiq hisob, statistik 
usullar bilan to’ziladi. Bu usullarning eng muhimi birinchisi hisoblanadi.