Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

Empirik tadqiqot metodlari. О ‘rganilayotgan har qanday obyekt haqida egallanadigan bilvosita bilim empirik bilish deb ataladi.Kuzatish empirik bilishning asosiy metodidir. Kuzatish-narsa va hodisalami izchil passiv kuzatish bo ‘lib, unda asosan, sezgi a ’zolarining ma’lumotlariga tayanadi. Kuzatish jarayonida biz bilish obyektining nafaqat tashqi tomonlari haqida, balki, pirovard maqsad sifatida uning muhim xossa va munosabatlari haqida ham bilim olamiz. Kuzatishbevosita yoki turli asboblar va boshqa texnik uskunalar yordamida bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Fan rivojlanishi bilan kuzatish tobora murakkablashib, uning vositalari ko‘payib bormoqda. Ilmiy kuzatishga qo ‘yiladigan asosiy talablar: maqsad (kuzatish obyekti)ning aniqligi; qayta kuzatish orqali yoki boshqa metodlar (masalan, eksperiment) yordamida nazorat qilish mumkinligi. Kuzatish natijalarini talqin qilish, asboblaming ko‘rsatkichlarini o‘qish va shu kabilar muhim ahamiyatga ega. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta zarur, chunki u bo‘lmasa, fan boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va empirik ma’lumotlarga ega bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham qurib bo‘lmas edi. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta zarur, chunki u bo‘lmasa, fan boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va empirik ma’lumotlarga ega bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham qurib bo‘lmas edi.

Shuningdek, kuzatuvning tashkil etilishiga bog'liq holda и ochiq va yashirin, dala va laboratoriya kuzatuvi, qayd etish turiga ко ‘ra — qayd etuvchi, baholovchi va aralash bo‘ladi. Axborot olish turiga ко ‘ra kuzatuvlar bevosita va instrumental turlarga bo ‘linadi. О ‘rganilayotgan obyektlarni qamrab olish hajmiga ко ‘ra esa yalpi va tanlab kuzatish farqlanadi; takrorlanishiga ko'ra - doimiy, davriy va bir martalik kuzatuvlar bo‘ladi. Kuzatuvning tez-tez uchrab turadigan xili — o'z-

o ‘zini kuzatuv bo ‘lib, u, masalan, psihologiyada keng tarqalgan.

Biroq kuzatuv bilish uslubi sifatida qator jiddiy kamchiliklarga ham ega. Tadqiqotchining shaxsiy xususiyatlari, uning manfaatlari, nihoyat, uning psihologik holati kuzatuv natijalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tadqiqotchi muayyan natijaga ega bo‘lish, o‘zida mavjud farazlami tasdiqlashga qaratilganida kuzatuvning obyektiv natijalarini buzilishiga yanada ko‘proq moyil bo‘ladi.

Kuzatuvning obyektiv natijalarini olish uchun intersubyektivlik talablariga rioya qilish lozim, ya ’ni kuzatuv та ’lumotlari, imkon qadar, boshqa kuzatuvchilar tomonidan ham olinishi va qayd etilishi shart (va/yoki mumkin).

Bevosita kuzatishni asbob-uskunalar bilan almashtirish kuzatuv imkoniyatlarini cheksiz tarzda kengaytirib yuboradi, ammo u ham subyektivlikni istisno etmaydi; bu kabi bilvosita kuzatuvni baholash va tushuntirish subyekt tomonidan amalga oshiriladi va shuning uchun tadqiqotchining ta’siri baribir ro‘y beradi.

Eksperiment-o‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni tegishli tarzda о ‘zgartirish yoki uni aks ettirish. Eksperiment jarayonida o‘rganilayotgan obyekt uning mohiyatini buzib ko'rsatishi mumkin bo'lgan nojo‘ya ta’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da ifoda etiladi.

Eksperimentning asosiy xususiyatlari:

tadqiqot obyektiga (kuzatishdagiga qaraganda) yanada faolroq munosabat, shu jumladan, uni o‘zgartirish va qayta tuzish;

obyektning xulq-atvorini nazorat qilish va natijalami tekshirish imkoniyatining mavjudligi;

v) tadqiqotchining xohishiga ko‘ra, o'rganilayotgan obyektni bir necha marta aks ettirish mumkinligi;g) hodisalaming tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini topish imkoniyatining mavjudligi.

Eksperimentlaming turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga qarab tadqiqot (qidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari farqlanadi. Obyektlaming xususiyatiga qarab fizik, kimyoviy, biologik, ijtimoiy va h.k. eksperimentlar farqlanadi. Sifat va son eksperimentlari ham mavjud. Fikriy eksperiment-ideallashtirilgan obyektlar haqida fikr yuritish protseduralari tizimi hozirgi zamon fanida keng tarqalgan.