Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
– har qanday axborotga asosiy diqqatini qaratadi va uni o‘zlashtirish va namoyon 
qilishda obraz dominantlik qiladi;
– axborot obrazini tez va aniq tasavvur qiladi;
– har qanday vizual ko‘rinish uning diqqatini tortadi va chalg‘itadi;
– ular tinch, tartibli, ozodalik, tozalik, chiroylilikni yaxshi ko‘radi va nisbatan kam-
gap;
–  muomalada  axborotning  obrazini  aniq-tiniq  tahlil  qila  oladi  va  uning  katta-ki-
chikligi, hajmi, rangi, yorqinligi va h.k. yaxshi tasavvur qila oladi;
– ular kiyinishga nisbatan ancha e’tiborli va didli.
KiNЕStЕtiK:
– muomala kezida suhbatdoshning harakat a’zolari, qo‘li, oyoqlariga diqqat naza-
rini qaratadi va uning ko‘ziga boqmaydi;
– harakatli axborotlarni va ishtirok etish orqali axborotlarni oson, yengil qabul qi-
ladi va yodga oladi;
– har qanday axborotni harakatiga asosiy diqqatini qaratadi, uni o‘zlashtirish va 
namoyon qilishda harakat va tuyush taktil sezgilari dominantlik qiladi;
– axborot qabul qilishda va oson o‘zlashtirishda o‘zi ishtirok etishini afzal ko‘radi;
– har qanday harakat uning diqqatini tortadi va chalg‘itadi;
– ular shovqin-suronli, serharakat, sabrsiz..;
– muomalada axborotning harakatini aniq-tiniq tahlil qila oladi uning katta-kichikli-
gi, hajmi, fazoviy o‘rni, tezligi, dinamikasini yaxshi his qila oladi;
– muomala mobaynida harakatga va tuyush taktil xususiyatlarga taalluqli fe’llarni 
ko‘p va tez-tez ishlatiladi. Shuning uchun unga shu fe’llar orqali muomalani o‘rnatish 
axborot o‘zlashtirilishini osonlashtiradi va samarali kechishini ta’minlaydi.
o‘quvchilarning axborotni qabul qilishda unda qaysi kanalning (audial, vizual, ki-
nestetik, diskret) dominantligini aniqlash va adekvat ravishda axborot uzatilishi  uning 
o‘zlashtirishini oson va yengil ta’minlaydi. Bu xususiyatlarni hisobga olgan holda dars-
liklar, o‘quv uslubiy majmualarning tayyorlanishi o‘zlashtirishning natijaviyligini oshi-
radi.
ijobiy qolipdagi niyat-maqsad bu ayni vaqtda diqqat-e’tiborda turgan real amaliy 
qadam bosish mumkin bo‘lgan ichki ruhiy-botiniy kuch bilan sug‘orilgan psixologik tay-
yorlikdir. Aytish joizki, neyrolingvistik dasturlashda maqsadlarning to‘g‘ri ijobiy ko‘rinish 
holatiga solishning o‘ziga xos talablarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
1.  Maqsad-niyat  ijobiy  ko‘rinishida  “yo‘q”,  “emas”,  “ma”  inkor  so‘zlarini  qo‘llash 
joiz  emas. Axborotni  qayta  ishlash  jarayonida  ongimiz  ularning  teskarisini  bajaradi. 
Masalan, agar shu haqda fikrlama deyilsa u aksincha, shu narsalar haqida fikrlaydi. 
yoki men boshqa bunday qilmayman, degan fikr odam tasavvurida yorqin ranglarda 
aynan shu holatni  keltiradi. Demak, kundalik hayotimizda biz ko‘pchilik hollarda maq-
sad-niyatni to‘g‘ri ifoda eta olmay salbiy ko‘rinish qolipiga solamiz va teskari natijani 
olamiz. Bu ayni chog‘da ta’lim va tarbiya jarayonida ko‘p uchraydigan holatlardandir. 
Buni ingliz tilini o‘rganish jarayonidagi ko‘p uchraydigan salbiy ko‘rinish qolipiga so-
lingan maqsadlarni misol qilib keltirish mumkin: “Men ingliz tilini harflarni o‘rganish va 
talaffuz qilishdan boshlayman hamda ularni xato qilmasdan talaffuz qilaman, doimo 
xato qilmasdan yozaman”. (ijobiy ko‘rinishdagi qolip:…ularni to‘g‘ri talaffuz qilaman, 
to‘g‘ri yozaman), “ingliz tili harflarini o‘rgansam, yozganda kamroq xato qilaman” (ijo-
biy ko‘rinishdagi qolip… harflarni to‘g‘ri o‘rganaman, to‘g‘ri yozaman).

---

127
2. Maqsad-niyatni aniq va hozirgi zamon ko‘rinishda ifoda etish, aytish joizki, ”bal-
ki yetishishim mumkin”, “agarda”, “shunday qilganimda edi”, “bir urinib ko‘raychi” kabi 
ifodalar maqsad yo‘lidagi to‘siq hisoblanadi.
3.  taqqoslash,  solishtirish  ifodalari  maqsadni  amalga  oshuvida  inkor  qilishdek 
to‘siq hosil qiladi. Shuning uchun ingliz tilini o‘rganishda maqsad-niyatda “yaxshiroq”, 
“kamroq” noaniq ifodalarini ishlatish natija olishga to‘sqinlik qiladi. Masalan: “yozgan-
da kamroq xato qilaman” (ijobiy ko‘rinishdagi qolip to‘g‘ri yozaman), “ingliz tilida hozir-
gidan ko‘ra yaxshiroq gapiraman(... ingliz tilida erkin so‘zlashaman).
4. Maqsadga-niyatga yetishishni aniq hissiyotlar bilan tasavvur qilish.
ingliz tilida to‘g‘ri erkin gaplashish va to‘g‘ri yozishni aniq-tiniq yorqin ranglarda, 
tovushlarda, harakatlarda vizual, audial va kinestetik his etish darkor.
5.  Maqsad-niyatga  yetganligini  aniqlovchi  aniq,  belgilangan  (fiksatsiyalashgan) 
miqdor o‘rnatish joiz. ya’ni “bir oz vaqtdan keyin”, “yaqinda”, “bir ikki oy o‘tsa”, “rivoj-
lantiraman”, “takomillashtiraman” kabi noaniq ifodalardan voz kechish joiz.
6. Maqsad-niyatlarning amalga oshuvida birinchi va ikkinchi darajali “afzallik” va 
“to‘siqlar” ta’sirini tekshirish, hisobga olish kerak.   ya’ni maqsadni “ekologik nazorat-
dan” o‘tkazish lozim. Bu maqsad-niyat amalga oshuvida nimalardan kechish kerakligi, 
nimalarga yetishishni tadqiq etadi hamda maqsadga erishuvida gumon, ikkilanishlar, 
shubhalar va bezovtaliklarni bartaraf etadi.  
Neyrolingvistik dasturlash amaliy psixologiyaning eng zamonaviy samarali ko‘ri-
nishlaridan biri sifatida, inson psixikasi zaxiralaridan mukammal foydalanish imkoni-
yatini ochadi. Bu o‘z navbatida inson psixologik faoliyatining deyarli barcha jabhalarini 
sozlash, o‘zgartirish, dasturlash, qayta dasturlash bilan ong osti faoliyatini samarali 
ishga tushiradi. Shu bois neyrolingvistik dasturlash har qanday faoliyatni amalga oshi-
rishda maqsadni ong osti talablariga muvofiq aniq, ijobiy qo‘yilishiga e’tiborni qarata-
di. Uni ta’lim jarayonlariga qo‘llanilishi (ijobiy fikrlash orqali ta’limiy va tarbiyaviy maq-
sadlarning  to‘g‘ri qoliplanilishi, axborotni ko‘p sensorli qabul qilishni muvofiq ravishda 
ta’minlanishi) uning natijaviyligini oshirishda xizmat qiladi.