Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 3.   www.xtjurnali.zn.uz
(qum sochiluvchan, loy esa yopishishi kerak). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan 
belgilargina emas, balki o‘xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning 
eng muhim belgilarini aniqlaydilar. Kuzatish va suhbatlar taqqoslash uchun materialdir. 
taqqoslashga kirishishdan oldin ularni qanday bilib borish kerakligini ko‘rsatish kerak. 
Buni hammadan ko‘ra suhbat jarayonida qilish qulay. Chunonchi, 3-sinfda “Jonajon 
o‘lka  tabiati”  mavzusini  o‘rganishda  tabiatdagi  kuzatishlardan  keyin  ushbu  savollar 
bo‘yicha suhbat o‘tkazish mumkin: 
yashash joyingda qaysi o‘simliklar ariq bo‘ylaridagi nam tuproqda qaysilari quruq 
tuproqda, o‘sadi? 
o‘simliklar va hayvonlar hayotidagi o‘zgarishlar jonsiz tabiatdagi qaysi o‘zgarish-
lar bilan bog‘liq? 
Nima uchun kuz oylarida havoning harorati o‘zgaradi? 
Suvda o‘suvchi qamish quruqda o‘sadiganlaridan tashqi ko‘rinishi bo‘yicha nimasi 
bilan farq qiladi?
Maktab oldi yer maydonchasidagi gulzorda o‘suvchi o‘simliklarni poyasi, barglari, 
gullari, mevalari bo‘yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. taqqoslash asta-sekin mus-
taqil  hikoya  belgilarini  kasb  etib  boradi.  o‘qituvchi  taqqoslash  yordamida  o‘quvchilar 
bevosita kuzatmagan, yaqqol ko‘rmagan, qabul qilish vositasida sezmagan hodisalar 
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib berishi mumkin. tahlil – bu butunni belgilangan qism-
larga ajratish, maxsus belgilarga bo‘lish, o‘xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. 
Masalan, hamma g‘alla o‘simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo‘ladi. Ammo 
bu belgilarning o‘xshashligida, masalan, bug‘doy va makkajo‘xorida farqlar ham bor.
Sintez bu bog‘lanishlar o‘rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g‘alla o‘sim-
liklarining ildizlari ko‘pgina ingichka ildizchalardan iborat; poyasi kovak poxol cho‘p; bargi 
ensiz va uzun; mevasi don). Fikrlash natijasida ilgari ko‘rilmagan yangi bog‘lanishlarni 
o‘rnatsa bo‘ladi. tafakkur jarayonida o‘quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog‘lanish-
larni aniqlaydi, unga berilgan vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi 
va qo‘llaydi. Aqliy jarayonlar vositasida u o‘xshash, farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi 
va guruhlaydi. o‘qituvchi bolalarning har xil tushunchalardan foydalanishlarida, mantiqiy 
tafakkurning ayrim jarayonida fikr yuritganlarida bu xatolarni osonlik bilan payqaydi. ta-
biatshunoslik fanini o‘qitishda tushuncha, tahlil va taqqoslash kategoriyalaridan samarali 
foydalanishning metodik sharoitlari “Nima uchun?” “Nimaga?” “Qanday?” savollariga ja-
vob talab qilib, o‘qituvchi bolalarni o‘z fikrlarini asoslashga, o‘z oldilariga savollar qo‘yish-
ga va ularga to‘g‘ri javob berish uchun harakat qilishga o‘rgatadi.