Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Bu boblarning  har biridan boshqa  boblar yasash
Bu  uch  fe’lning  (boblari)  tub  boblaridir.  Bunlaming  har 
biridan boshqa boblar tuzmak uchun ayrim qoidalar bor.
1
0 ‘tim fe’llarining bo‘lishliq buyruqlarig‘a «tir — dir» qo‘shiMb 
ikinchi daraja «o‘tim fe’l» yasaladir. Buni bo‘lishsiz qilmoq uchun 
«tir — dir»dan so‘ng ,«ma  — ma»  qo‘shiladir:
«-tir»  qo‘shilg‘ani:  ochtir,  ochtirma,  chektirma,  chektir, 
chektiradir.  «-dir» qo‘shilg‘ani: yozdir, yozdirma,  bildir,  bil- 
dirma, bildirgan. Bir xil fe’llarga «-tir» qo‘shilmasidan yolg‘iz 
«-t» bir xilda yolg‘iz «-r»gina qoladir:
«-r»  qolg‘ani:  uchir,  oshirdilar,  pishirganlar.
«-t» qolg‘ani: yiqit, o ‘qut, bezat, yasatmading, o ‘qutmadim.
2
«Salt  fe’l»lardan ham yuqoridag‘i  qoidag‘a qarab  o‘tim 
fe’llar yasaladir.  Biroq bunlar ma’no  e’tibori bilan birinchi 
daraja o‘tim fe’l bo^ladirlar0:
" ChunM  bunlar  o‘tim  fe’lidan  emas,  salt  fe’lidan  tuzilgandir.
165

---

«-tir»  qo‘shilg‘ani:  keltir,  keltirmaydir,  keltirgan,  keltir- 
mayajak.
«-dir»  qo‘shilg‘ani:  sindir,  qondirma,  mindirding,  min- 
dirdilar.
«-t»  qo‘shilg‘ani:  yasatg‘anlar,  o ‘ynatingiz,  o ‘lturtma- 
dim,  o ‘ynat.
«-r»  qo‘shilg‘ani: tushirsa, tushirmasa,  chiqarg‘il, botirma.
Yuqoridag‘i  qoidalardan  tashqari  har  iki  bobdan  ham 
ba’zi o‘tim  fe’llar  yasalg‘andir.  Ko‘rgach,  k o ‘rsat,  to‘yg‘ur, 
turg‘ur,  yetkingiz  kabi.
3
0 ‘rtoqliq  fe’llar  yolg‘iz  «-tir»  qo‘shimchasi  bilangina 
o‘tim fe’lga aylanadir:
Kelishtirdim,  kelishtirmadim,  buzishtirdilar,  irishtirg‘an- 
lar,  aytishtirmadim,  alishtirsa,  alishtirmasa  kabilar.
Yuqorida krganimiz  o‘tim  fe’llami  yanadan  ortirmoq 
uchun  «tir-t»  qo‘shimchasi  qo‘shiladir;
«Tir-dir-r»  bilan 
Bildirt,  sindirt,  yozdirt, 
tuzilganiga «t» 
bildirma,  chektirting,  ottirt- 
qo‘shilg‘ani 
tilar,  keltirtmadilar,  pishirt,
ichirtma,  chiqartib,  botirtqan 
edim.
«t» tuzilganiga 
0 ‘quttir,  yashattir,  o ‘quttirma- 
«tir»  qo‘shilg‘ani 
dilar,  yasattiramiz,  bezattirma- 
gan,  k o ‘rsattirmagan  edim,  ting- 
lattirma.
4
Sen  kitobni  ochding  — kitob  ochildi.
Muallim  meni  chaqirdi  — men  chaqirildim.
Shogird saboini yozg‘andir  — saboq yozilg‘andir.
Birinchi qatordag‘i  ochding,  chaqirdi, yozg‘andir feMlari 
o‘tim  fe’llardir.  Bu  fe’llarning  ishlovchilari  sen,  muallim, 
shogirddir,  shu  ishlovchilarni  gapdan  chiqaramiz-da joyla- 
rida  kitob,  men,  saboq  so‘zlarini  qo‘shib  yuqoridag‘i  fe’lla- 
rini  shularg‘a  nisbat  berib  aytamiz:  kitob  ochildi,  men 
chaqirildim,  saboq yozildi.
Bunday  qilg‘anda  ochding,  chaqirdi,  yozg‘an  fe’llarini
166

---

biroz  o‘zgarib  qolg‘anini,  buyruqlarig‘a  «il  -   il»  qo‘shim- 
chalarining  qo‘shilg‘anini  ko‘ramiz.
Bu  fe’llarga  «majhul»  (belgisiz)  fe’llar  deyiladir,  bu 
yuqoridag‘i  uch  bobning  to‘rtinchisidir.