Ilmiy maqola va tadqiqotlar

2
.
3.
4.
5.
6
.
YozX)
Yozmish
Yozjnishman
Yozmishsan
Yozjnishlar
Yozmishmiz
Yozmishsiz
Yozma
Yozmamish
Yozmamishman
Yozmamishsan
Yozmamishlar
Yozmamishmiz
Yozmamishsiz
Hikoya  fe’li
Bu fe’l bir ishning yaqindag‘ina bo‘lib-bo‘lmag‘anidan 
xabar bermak uchun ishlatiladir. Buyruqg‘a «-pdir» qo‘shim- 
chasi  qo‘shilib  bu  fe’lning  birinchi  shakli  yasaladir.
Shu birinchi shakhga ishlovchi belgilari qo‘shilib qolg‘an 
besh  shakli  tuziladir:
Yoz 
Yozma
1.  Yozipdir 
Yozmapdir
2.  Yozipman 
Yozmapman
3.  Yozipsan 
Yozmapsan
4.  Yozjplar — yozjpdirlar —  Yozmaplar — yozmapdirlar — 
yozipdilar 
yozmapdilar
5.  Yozipmiz 
Yozmapmiz
6.  Yozipsiz 
Yozmapsiz
Qo‘shma  fe’llar
Yozdim, boshladim.
Bizda  yuqoridag‘i  iki  fe’l  bir-biriga  qo‘shilib,  ikisining 
ma’nolaridan aralash «bir ma’no» beraturg‘an bir fe’l bo‘la- 
dir:  yoza  boshladim,  kela  boshladim  kabi.
1 
Eng burung‘i turk tili namunalarida bu shaklni uchratish mumkun. «Devonu 
lug‘atit-turk»da  «kechtimiz»  kabi shakllariga uchrash  mumkun  bo‘lg‘ani  kabi 
0 ‘rxun yozuvlaridan  «Kultakin bitik toshi»da ham  «soladimiz,  qo‘ndurtimiz» 
shakllari bordir.
11  -  Abdurauf Fitrat
161

---

Bunga bir «qo‘shma fe’l» deymiz. Qo‘shma feida ma’no- 
ning og‘irlig‘i birinchi feida boiib, ikinchi feining ma’nosi 
unga «qayd» boiib qoladir.
Qo‘shma fe i yasamoq uchun birinchi feining buyrugi, 
keti  cho‘zg‘ili  b o isa  «y»,  keti  cho‘zg‘isiz  b o isa  «a—a» 
qo‘shiladir-da, ikinchi fe i o‘z holicha qoladir: yoza boshladi, 
o ‘qiy  berdim,  yiqila  qol,  o ‘layozding,  so‘ylayturg‘an  kabi.
Qo‘shma feining zamon bilan,  ishlovchi bilan,  bo‘hsh- 
liq-boiishsizliq  bilan  o‘zgarishlari  hamasi  ikinchi  feida 
boiadir.
Birinchi fe i o‘zgarmay qoladir: yoza boshladim, yozmay 
boshladim  deganda  bu  iki  feining  ikalasi  boiishliq  feidir; 
negakim,  ikisida ikinchi fe i boiishlidir: yoza boshlamadim, 
ko ‘ra olmading deganda bu iki qo‘shma feining ikalasi ham 
boiishsiz  feidir.  Negakim,  ikisining  ham  ikinchi  feilari 
boiishsizdir.
Ayrim  feining  zamon  bilan,  ishlovchi  bilan,  boiish- 
(sizliq)-bo‘lmasliq  bilan  qanchalar  o ‘zgarib  turg‘anini 
ko‘rdik. Mana qo‘shma fe’lning ham xuddi shuncha o‘zgarish- 
lari boiadir. Qisqacha aytkanda, ayrim feining to‘rt ko‘masi 
b o ig ‘ani  kabi buning  ham  shunday to‘rt  ko‘masi  bordir.
Qo‘shma feilar bildirganlari ma’nog‘a ko‘ra necha turli 
boiadir.