Ilmiy maqola va tadqiqotlar

borayiq,  kelayik.
2) Bundan  keyin  «buyruq»  deganda  bo‘lishli,  bo‘lishsiz  buyruqlaming  tub 
shakUari,  ya’ni  «o‘zak»lar  onglashilsin.
155

---

3.  Yozarman  Yozmassan 
Kelarsan 
Kelmassan
4.  Yozarlar 
Yozmaslar 
Kelarlar 
Kelmaslar
5.  Yozarmiz 
Yozmasmiz 
Kelarmiz 
Kelmasmiz
6.  Yozarsiz 
Yozmassiz 
Kelarsiz 
Kelmassiz
Buyruqqa «ajaq—ajak»  qo‘shimchalari qo‘shilib bu fe’1- 
ning  birinchi  shakli  yasaladir.  Unga  ishlovchi  belgilaridan 
birinchi  turlilari  qo‘shilg‘ach,  qolg‘an  besh  shakli  yasal- 
g‘an  boiadir.
Yoz
1.  Yozajaq
2.  Yozajaqman
3.  Yozajaqsan
4.  Yozajaqlar
5.  Yozajaqmiz
6.  Yozajaqsiz
Kel
1.  Kelajak0
2.  Kelajakman
3.  Kelajaksan
4.  Kelajaklar
5.  Kelajakmiz
6.  Kelajaklar
Yoan  so‘zdan
Yozma
Yozmayajaq
Yozmayajaqman
Yozmayajaqsan
Yozmayajaqlar
Yozjnayajaqmiz
Yozmayajaqsiz
Ingichka  so‘zdan
Kelma
Kelmayajak
Kelmayajakman
Kelmayajaksan
Kelmayajaklar
Kelmayajakmiz
Kelmayajaksiz
0 ‘tinch  fe’l
Bu fe’lning yasahshi  shundaydir:  buyruqg‘a  «g‘ay—gay» 
qo‘shimchasi  qo‘shilib  birinchi  shakh  yasaladir.
Birinchi  shaklga  ishlovchi  belgilarning  ikinchi  turi 
qo‘shilib,  qolg‘an  besh  shakh  tuziladir.
Yoz 
Yozma 
Kel 
Kelma
1.  Yozay 
Yozmaay 
Kelgay 
Kelmagay
2.  Yozg ‘ayman 
Yozmag‘ayman 
Kelgayman  Kelmagayman
11 
Bu  fe’l  shu  birinchi  shakl  sufat  bo‘lib  ham  ishlatiladir.  Kelajak  zamon 
kabi.
156

---

3.  Yozg‘ay$an
4.  Yozg ‘aylar
5.  Yozg‘aymiz
6.  Yozg‘aysiz
Yozmag ‘aysan 
Yozmaaylar 
Yozmag‘aymiz 
Yozmag‘aysiz
Kelgaysan
Kelgaylar
Kelgaymiz
Keigaysiz
Kelmagaysan
Kelmagaylar
Kelmagaymiz
Kelmagaysiz
Shart  fe’l
Ishlasang,  tishlarsan.
Izlasang,  toparsan.
Qor yog‘masa  to‘y   bo‘lar.
Yuqorida yozilg‘an gaplarda tishlamak (yemak)mn%  ish- 
lashka,  topmoqning  izlashka,  fo^ning-da  qor yog‘masliqg‘a 
bog‘li  bo‘lg‘ani  ko‘rinib  turadir.
0 ‘z ma’nosidag‘i ishka boshqa ishning bog‘lang‘anlig‘ini 
bildirgan  fe’llar  «shart  fe’l»  bo‘ladir.  Shart  fe’l  shunday 
yasaladir:  buyruqg‘a  «sa—sang»  qo‘shimchasi  qo‘shib  shart 
fe’lning  birinchi  shakli  yasaladir.
Bu birinchi  shaklga ishlovchi belgilari qo‘shilib  qolg‘an 
shakllari  tuziladir.
Yoz
1.  Yozsa
2.  Yozsam
3.  Yozjsang
4.  Yozsalar
5.  Yozsoq
Yozma
Yozmasa
Yozmasam
Yozmasang
Yozmasalar
Yozjnasoq
6.  Yozsangiz  Yozmasangiz
Kel
Kelsa
Kelsam
Kelsang
Kelsalar
Kelsak
Kelsangiz
Kelma
Kelmasa
Kelmasam
Kelmasang
Kelmasalar
Kelmasak
Kelmasangiz
Shart  fe’lining  5  inchi  «shakli»  yozsoq-yozjnasoq bo‘lsa 
ham Toshkent o‘zbeklari buning joyida yo&amiz,  kelmasa- 
miz,  yozmasamiz,  kelsamiz  deylar.  Bu  mahalliy  ozchiliqda 
bir ishlatish bo‘lsa ham tarixiy,  eski bir ishlatishdir.  So‘ng- 
roqda bundan so‘z ochamiz.
Shart  fe’lning  oltinchi  shakli  yozsangiz,  yozmasangiz 
bo‘lsa-da, bizda yozsanglar,  kelsanglar shaklida  ham ishla- 
tish  bordir.
Shart fe’l boshqa bir ishning o‘ziga bog‘li ekanini bildirmas- 
dan,  soda  o‘zi  ishlatilsa,  «umid-armon»  ma’nosini  beradir. 
Ko‘ngli  tilagan  muroda yetsa  kishi,
Yo  borcha  murodlami tark etsa  kishi.
Bu  iki muyassar o ‘Imasa  olamda,
Boshini olib  bir sorig‘a  ketsa  kishi.
(Bobir)
157

---

Qo‘zg‘atish  fe’l
Shart fe’llarga «chi—chi» qo‘shilg‘anda «qo‘zg‘atish fe’l» 
bo‘ladir:
1. Yozsa-chi
Yozmasa-chi
2. Yozsam-chi
Yozmasam-chi
3. Yozsang-chi
Yozmasang-chi
4. Yozsalar-chi
Yozmasalar-chi
5. Yozsoq-chi
Yozmasoq-chi
6. Yozsang(iz)-chi
Yozmasang(iz)-chi
Ikinchi  ko‘ma 
Hozirg‘i  fe’llar
Hozirg‘i  fe’llaming bizda uch  shakli bordir.
1
Ketida cho‘zg‘i harfi bo‘lg‘an buyruqqa «ydir—ydir» ketida 
qo‘shilib,  cho‘zg‘i  harfi  bo‘lmag‘an  buyruqqa  «adir—adir» 
qo‘shilib  bu  fe’lning birinchi  shakli  tuziladir.
Bu birinchi shaklga ishlovchi belgilaming turlari qo‘shihb, 
bu fe’Uaming qolg‘an besh shakh yasaladir. Biroq bu fe’lning 
birinchi,  to ‘rtinchi  shaklidan  boshqalarda  «dir—dir» 
qo‘shimchasi  tushib  qoladir.
Keti  cho‘zg‘isiz  buyruqdan
Yozjna 
Yozmaydir 
Yozjnayman 
Yozmaysan
Yozjnaydirlar  — yozmaylar 
Yozmaymiz 
Yozmaysiz
Keti  cho‘zg‘ili  buyruqdan 
O ‘qu 
0  ‘quma
1.  0 ‘quydir 
0 ‘qumaydir
2.  O ‘quyman 
O ‘qumayman
3.  0 ‘quysan 
0 ‘qumaysan
4.  O ‘quydirlar  —  o ‘quylar  0  ‘qumaydirlar — o ‘qumaylar
5.  0 ‘quymiz 
0 ‘qumaymiz
6.  0 ‘quysiz 
0 ‘qumaysiz 
Yana  umidga  oshyon  quradir. 
(Cho‘lpon)
Yoz
1. Yozadir
2. Yozaman
3. Yozasan
4. Yozadirlar
5. Yozamiz
6. Yozasiz
158

---

Azizbek  osonliq  bilan jon  beradirgan  ko‘rinmaydir.
(Julqunboy)
Bu  fe’lning  birinchi,  to‘rtinchi  shakUaridagi  «dir—dir» 
qo‘shimchasida b o ig ‘an  «r»  harfi xalq tilida ko‘brak  «i—i» 
harfiga aylantiriladir:
Yozadir  o‘mida  yozadi 
Yozmaydir  o‘mida  yozmaydi 
Yozadirlar  o‘mida  yozadilar 
Yozjnaydirlar  o‘mida  yozmaydilar deyiladir.
2
Buyruqqa  bir  ust  cho‘zg‘isi  bergandan  so‘ng  «yotir» 
qo‘shilib  birinchi  shakli  yasaladir,  qolg‘an  besh  shaklini 
yasamoq uchun ishlovchi belgilarining ikinchi turlarini shul 
birinchi shakliga qo‘shmoq kerak:
Yoz
Kelma
1.  Yozayotir
Kelmayotir
2.  Yozayotirman
Kelmayotirman
3.  Yozayotirsan
Kelmayotirsan
4.  Yozayotirlar
Kelmayotirlar
5.  Yozayotirmiz
Kelmayotirmiz
6.  Yozayotirsiz
Kelmayotirsiz
3
Yozjnoq  — ketmak  kabi  ish  otlarig‘a  «da—da»  qo‘shilib 
bu  feining  birinchi  shakh  yasaladir.  Qolg‘an  besh  shaklni 
tuzmak  uchun  ishlovchi  belgilarining  ikinchi  turlarini  shu 
birinchi shaklga qo‘shmoq kerakdir.
Yozjnoq  (yoon  so‘zdan)  Kelmak  (ingichka  so‘zdan)
1.  Yozmoqda(dir)
Kelmakda(dir)
2.  Yomoqdaman
Kelmakdaman
3.  Yozmoqdasan
Kelmakdasan
4.  Yozmoqdalar
Kelmakdalar
5.  Yozmoqdamiz
Kelmakdamiz
6.  Yozjnoqdasiz
Kelmakdasiz
Bu feining birinchi shakhga «dir — dir» ham qo‘shiladir.
Tubdan bu fe i bizning shevada yo‘qdir. Boshqa shevada- 
gi turk matbuotidan so‘ng zamonda bizga o‘tib qolg‘andir. 
Bu feining boiishsizi bizda ishlatilmaydir.
159

---