|
Ko‘rsatkich olmoshlari
Bu — bul
Shu — shul
Ushbu
Mana
Mana bu
Mana u
U - u l
0 ‘sha — o ‘shal
Ana
Ana u (anu)
Yaqin k o ‘rsatkichlar
Bular — bunlar
Shular
Ushbular
Manavlar
Mana bular
Mana ular
Ular — unlar
0 ‘shalar
Anavlar
Ana ular
So‘rash olishmalari
Nechun ? nuchuk ? nega ? nenday ? qanday ? qalay ? qachon ?
qayda? qayoq? kim? nima? qancha? necha?
Bulardan «kim» — kimsalardan, «nima» — narsalardan,
«qachon» — chog‘dan, «qayda, qayoq» — o‘rundan, «qan-
cha» — o‘lchovdan, «necha» — sondan, «qanday, nuchuk» —
holdan, «nechun, nega» - sababdan so‘rashqa ishlatiladir.
Ko‘makchi so‘zlar
So‘zning yetinchi turi «ko‘makchi so‘zlar»dir. Ko‘makchi
so‘zlaming besh turh so‘zdan ayirmasi shundaydir.
Bular ot, fe’l, sufatlarg‘a qo‘shilaturgan qo‘shimcha-
laming hech birtasini qabul qilmaydir: aslaga, sirag‘a, eng-
dan deyilmaydir.
169
1. Kuchaytish ko‘makchilari: asru, juda, hech, albatta,
asla, sira, eng, butkul, xuddi.
Bunlar bir gapning yo bir so‘zning ma’nosini kuzatmak
uchun ishlatiladir. Ishlatilishlari shundaydir:
Biz seni «asla» ko ‘rmadik. Bu «asru» uzundir.
Sen meni «hech» k o ‘rmading. U «juda» qisqadir.
Bu kitob «sira» bitmaydir. Erta «albatta» boramiz.
«Eng» yaxshi bir kitob ber! «Chindan» ko ‘b gaplashding.
2. 0 ‘run ko‘makchilari: ora, ichra, o ‘zaro, o ‘zra.
Shahar «ora» kirdim.
Uy «ichra» o ‘tirdiq. Bosh «o‘zra» qo‘ydim.
Tag‘in, daxi, bilan, -ala, -la, yana, ham, da — da so‘zlari
iki ma’noni yig‘ib, qabatlov ko‘makchi bo‘ladir.
Mana «tag‘in» keldi; bu «daxi» keldi. Sharif ila Karim
keldi. Yana yoz! Sen «ham» yoz! Ahmat, Sharif «ham» Ka-
rimni ko ‘rdim. Sharif kelgan edi, Ahmat-da keldi.
Yo ‘qsa, agar, agarcha bunlar shart ko‘makchilaridir. Bun-
lardan agar bilan agarcha so‘zlari forsi(y)chadir. Bizda ish-
latilishlari sira lozim emasdir. Chunki Agarcha sen kelma-
ding men keldim degan gapning turkcha-o‘zbekchasi Sen
kelmasang-da men keldimdk. Agar kelsang deganda ham agar
ortiqchadir. Kelsangning o‘zidan agar onglashiladir.
Balkim, yo, yoki, yoxud so‘zlari aniqsizliqni bildiradir.
Koshki, shoyad orzu ko‘makchisidir.
Essiz, afsus, attang, a, xay attang armon ko‘makchilaridir.
Sayin — sayi nisbat ko‘makchisidir. Iki fe’lning ma’-
nolari orasidag‘i bog‘lanishlarini ko‘rsatadir: U borg‘an «sa-
yin» biz qochdiq, Quyosh ko ‘tarilgan «sayin» havo isina bordi.
«g‘ina — gina, qina — kina, faqat» — bunlar cheklash
ko‘makchisidir. Faqat biz keldik, birgina kelmay qoldiq.
«Kim, ki» tafsir, izoh ko‘makchisidir. Bildiramankim,
e ’lon qilinadirki...
Biroq, lekin so‘zlari aytilgan bir gapdan bir narsani «chi-
qarish» ko‘makchisidir. Hama oldilar, «biroq» men qoldim.
Uchun, chunki — sabab ko‘makchisidir.
«Cha — cha» — chama ko‘makchilaridir: yigirmacha, yuzcha,
minglarcha.
Nisbat ko‘makchisi ham bo‘ladir: Ruscha, turkcha,
arabcha gapuradir, insonlarcha ishlaydir.
170
Zamon ko‘makchisi ham boiadir: men kelgancha o ‘tir.
Dovur — bir ishning so‘ngrasini ko‘rsatmak uchun ish-
latiladir: Shaharga dovur boramiz, yuz yilg‘a dovur kutamiz-
Dovur o‘rnida «cha — cha» ham ishlatiladir.
Oh, uf, ax — bunlar qaygi, tuyg‘i ko‘makchilaridir.
8
Belgilar
«-mi» so‘rov belgisidir.
«-ning» bir narsaning kimga, nimaga qarashhg‘ini ko‘rsa-
tadir - qarash belgisidir:
Uning bog‘chasi, bog‘chaning
eshigi, Sharifning kitobi, Elbekning she’ri. Qarash belgisi
bir otqa qo‘shilg‘ach, undan keyin kelgan bir otqa uchin-
chi turli «olmosh izlari» qo‘shiladir. Barchasi, qopchasi,
mening qalamim, sening qog‘ozing, ulaming she’rlari, siz-
ning ishingiz, bizning turishimiz kabi.
«niqi — niki» bu ham qarash belgisidir. Bu kitob Ahmat-
niki, bu she ’r Botuniqi.
«g‘a — ga, dan — dan, da — da, ni» bunlar bir feining
ishlovchidan boshqa kimga, nimaga nisbat boig‘anini ko‘rsa-
tadir.
«ni — ni» tushma belgisidir. Men kitobni yozdim deganda
yozmoq ishi ta’sirining kitobga tushkani bilinadir.
«g‘a — qa, ga — ka» borish belgisidir: Maktabka bordim,
shaharga qochdim, talabaga kitob berdim deganda bundagi
feilardan maktab, shahar, talabaga qaratg‘an bir harakat
borligi onglashiladir.
«dan — dan» chiqish belgisidir. Uydan keldim, kitobdan
ongladim deganday feilardan onglashilg‘an harakatning uy-
dan, kitobdan boshlang‘ani onglashiladir.
«da — da» o‘run belgisidir. Uyda o ‘turdim, maktabda
yozdim deganda feilarning o‘runlari bilinadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
