Ilmiy izlanish metodologiyasidagi asosiy metodlar

ILMIY IZLANISH METODOLOGIYASIDAGI ASOSIY METODLAR

Reja:

1. 
   Ilmiy bilishning emperik va umumiy metodlari
   
2. 
   Emperik darajasidagi izlanish
   
3. 
   Abstraksiyalash usulining qo’llanilishi
   
4. 
   

1. Ilmiy bilishning emperik va umumiy metodlari Ilmiy izlanishda, har bir izlanuvchi bilimlar turiga qarab, turli xil metodlarni qo’llaydi. Biz bilamizki, bilim - bu nazariya, fikr, tasavvur ko’rinishidagi haqiqatning in’ikosi bo’lib, bilish jarayoni natijasi sifatida mantiqiy va jamiyat - amaliy tekshirishdan o’tgan bo’ladi. O’zining kelib chiqishidan, u emperik (tajriba va eksperiment natijasida olingan), aqliy xulosaga kelish (abstrakt mantiqiy pog’onadagi bilish), nazariy (aqliy xulosa natijasidagi bilim, lekin tajriba, amaliyot tekshirishidan o’tgan, ya’ni obyektiv aniq bilim) bo’ladi. Bilim o’zining sifati bo’yicha: a) yangi (yangi ham izlanmagan obyekt ochish natijasidagi olingan yoki yangi metod va metodlar qo’llaganda olingan); b) “o’stirilgan” (qo’shimcha yangi bilim, tekshirilgan ma’lum metod va metodikalarni qo’llashdan olingan); v) funksiyalanayotgan (ish kunining talabiga asosan xizmat qilayotgan va yig’ilgan bilim) bo’linadi. - 59 O’zining qanday vazifani yechishiga qarab: a) o’quv (o’qiyotganlar darajasiga qarab, mantiqiy bog’liqlikdagi bilim); b) amaliy (amaliyotda qo’llaniladigan, ilmiy-texnika rivojida ahamiyati juda katta); v) dunyoviy qarash bilimiga bo’linadi. Yangi bilimni o’stirish yo’llari va rasional ilmiy faoliyat vositalari haqidagi fan - metodologiya hisoblanadi. Izlanish yo’lini haqiqatga olib boradigan, ilmiy bilimni tartibga soluvchi va bilishning asosiy nazariy instrumenti bu metod deb ataladi. Metod, albatta nimagadir yo’naltirilgan bo’ladi. Metoddan farqli, tajriba, eksperimentni, optimal natijalar olish uchun tashkillashtiriladigan qat’iylik bilan bajariadigan metod – metodika deb yuritiladi. Fanning metodologiyasi (epistemologiyasi) bu ilmiy bilish maxsus metodlari va umumiy sistemasi-ki, bu bilan ilmiy bilim olish usullari va tuzilishi prinsiplari falsafiy tahlili hisoblanadi. Fanning epistemologiyasi va metodologiyasi, ilmiy bilish va ilmiy ijodni, ya’ni maxsus ilmiy - izlanish faoliyatini o’rganadi. Subyektning obyekt haqidagi har qanday bilishi (uning tomonlari, sifati va xususiyatlari) ikki emperik va nazariy darajada bo’lishi mumkin. Aniqrog’i, ilmiy izlanish ham, manu shu ikki etapda bo’ladi. Emperik darajada izlanish bevosita obyektga yo’naltirilib, asosan ko’zatish, tajriba va eksperiment natijalariga tayanadi. Ikkinchi etapda nazariy darajada izlanish bo’lib, bunda mantiqiy fikrlash emperik bilimni chuqur analizi, barcha ikkinchi darajali va asosiy bo’lmagan hodisalardan abstraktlash, bilishda uning mohiyatiga yetishdir. Ilmiy izlanish bosqichi, insoniyat ilmiy bilish tarixidan kelib chiqqan va ko’p hollarda o’zini tasdiqini topgan, ilmiy bilishi va ijodning asosiy - 60 quyidagi bosqichlari: ilmiy g’oya tug’ilishi, muammoning qo’yilishi, gipoteza qilinishi, nazariyaning yaratilishi va ilmiy oldindan ko’rish tashkil qiladi. G’oya - bu tadqiqot maqsadini, uning yo’nalishi va mohiyatini ifodalasa, muammo, bu arabcha “masala” “vazifa” ma’nolarini ifodalab, ilmiy bilishning hali bilib olinmagan va hal qilinmagan, lekin yechilishi lozim bo’lgan bilish shaqli bosqichidir. Ilmiy izlanish va ijod jarayonida muammolarni hal qilishda ko’plab gipotezalar paydo bo’lishi mumkin. Gipoteza - izlanayotgan predmet yoki hodisa to’g’risida ilgari surilgan ilmiy jihatdan asoslangan, ilmiy fakt va ma’lumotlarga zid bo’lgan, lekin haqiqatligi hali isbotlanmagan ilmiy bilish shaqlidir. Gipotezaning rad etilishi uchun ilmiy fakt kifoya bo’lsa, isbotlanishi uchun gipoteza nazariyaga aylanishi kerak. Nazariya, esa ilmiy bilishning eng yuqori shaqli, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga oid ma’lumot g’oyalar, qarashlar, qonunlar va prinsiplarning muayyan tizimi tushuniladi. Nazariya, cheksiz gipotezalar natijasi hisoblanib, doimo rivojlanib, uning mazmuni absolyut va nisbiy haqiqatlarning birligidan iborat bo’ladi. Shundan so’ng, ilmiy bashorat qilish, ya’ni kelgusida yuz beradigan hodisa, voqyea yoki jarayonni oldindan aytilishi mumkin. Bilimning emperik darajasiga xos bo’lgan bilish usullari turli ko’rinishda bo’ladi. Bilim darajasini tarixan o’z o’rnini topgan empirik va mavhum tafakkur yoki nazariy darajalarga bo’lish mumkin.